Ένα οδοιπορικό σε κατεστραμμένες πολιτείες που έχουν αντιμετωπίσει τις συμφορές τους με «θεραπείες ηλεκτροσόκ». Ένα βιβλίο που φέρνει στο νου μας τις καταστροφικές πυρκαγιές του καλοκαιριού και όχι μόνο.

Η Ναόμι Κλάιν έγινε παγκοσμίως γνωστή με το πρώτο βιβλίο της No Logo (2000, εκδ. Flamingo), το οποίο χαρακτηρίστηκε «βίβλος της αντιπαγκοσμιοποίησης» και «εγχειρίδιο αντίστασης στον καπιταλισμό». Η επιτυχία της επισφραγίστηκε γρήγορα με συνεργασίες σε μεγάλες εφημερίδες και περιοδικά καθώς και μ’ ένα βιβλίο που συγκέντρωνε τα καλύτερα άρθρα της υπό τον τίτλο Fences and Windows (2002, εκδ. Flamingo). Η Ναόμι Κλάιν είναι σήμερα ένα απ’ τα πιο αναγνωρίσιμα πρόσωπα του κινήματος ενάντια στον καπιταλισμό και στο καθεστώς της ελεύθερης αγοράς, μαζί με τον Ζοζέ Μποβέ κι ίσως τον Νόαμ Τσόμσκι. Με το νέο της βιβλίο κατοχυρώνει την φήμη και την αξία της, καθώς συγκροτεί μια πειστικότερη θεωρία για το παρόν και για τις αιτίες που το γέννησαν.

Στο The Shock Doctrine («Δόγμα του σοκ»), η Κλάιν διερευνά την «άνοδο του καταστροφικού καπιταλισμού» πιάνοντας το νήμα απ’ τη θεωρία ενός και μόνο θεωρητικού που δεν είναι άλλος απ’ τον Μίλτον Φρίντμαν (1912-2006), εξηγώντας πώς διάφοροι πολιτικοί ασπάστηκαν τις απόψεις του και εκμεταλλεύτηκαν χώρες που ήταν υπό την επήρεια ενός σοκ, προκειμένου να προωθήσουν τα δικά τους βίαια μέτρα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια αυτοψία των συνιστωσών του ακραίου νεοφιλελεύθερου δόγματος μέσα από ερευνητική δημοσιογραφία πρώτης γραμμής, ιστοριογραφία και πολιτική δοκιμιογραφία. Ή αλλιώς, ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, που αποκαλύπτει κι ερμηνεύει μερικά απ’ τα πλεόν σημαντικά γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών.

Το αξίωμα που αποδεικνύει σε κάθε υπόθεσή της η Κλάιν συνδέει τη σκέψη του Φρίντμαν με ό,τι πιο καταστροφικό έχει συμβεί στον αναπτυσσόμενο και αναπτυγμένο κόσμο απ’ το τέλος του Β’ παγκόσμιο πολέμου και μετά. Ο εν λόγω θεωρητικός και ιδρυτής της Σχολής του Σικάγο είναι εκείνος που υπερασπίστηκε σε όλη τη ζωή του το «δόγμα των σοκ», το οποίο για τη Ναόμι Κλάιν, είναι υπεύθυνο για το τέλμα στο οποίο βρίσκονται οι κοινωνίες μας σήμερα. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, μια χώρα μπορεί να βγει απ’ την οικονομική κρίση ανοίγοντας τις αγορές της στο κεφάλαιο, αποσύροντας τις οποιεσδήποτε κρατικές ρυθμίσεις και κόβοντας τις δημόσιες παροχές. Αυτά τα τρία μέτρα πρέπει να παρθούν άμεσα, ακόμα κι αν το κοινωνικό κόστος αποδειχθεί τεράστιο.

Η «θεραπεία του σοκ» έπεται ενός άλλου σοκ, το οποίο μπορεί να είναι μια μεγάλη φυσική καταστροφή, ένα πραξικόπημα, ένα τρομοκρατικό χτύπημα, το οποίο την μετατρέπει σε «λευκό καμβά» στα χέρια των επίδοξων «ιατρών». Ο λαός, όταν έχει υποστεί κάποιο συλλογικό σοκ, μοιάζει με τον ασθενή ή χειρότερα με τον βασανιζόμενο που δέχεται ηλεκτροσόκ. Τα άμεσα συμπτώματα που παρουσιάζει είναι απώλεια ελέχγου και συνείδησης. Η Κλάιν ερευνά ακόμα και ιατρικά αρχεία, για να αποδείξει ότι τα βασανιστήρια με ηλεκτροσόκ, τα οποία συνηθίζονται ακόμα και σήμερα σε κρατούμενους του Γκουαντάναμο, εκμηδενίζουν τη θέληση των κρατούμενων και τους καθιστούν έρμαια στα χέρια των βασανιστών τους. Έτσι όταν μια χώρα έχει υποστεί τρομοκρατικό χτύπημα, εύκολα μια κυβέρνηση χειραγωγεί το λαϊκό αίσθημα για να εκκινήσει κάποιο πόλεμο. Οι αντιστάσεις του λαού σε περιόδους που έχει υποστεί σοκ, είναι πάντα μειωμένες.

Τα παραδείγματα που επιστρατεύει η συγγραφέας είναι γλαφυρά. Νότιος Αφρική, Βολιβία, Αργεντινή, Κίνα, Ρωσία, σε όλες αυτές τις χώρες σε κάποια πρόσφατη ιστορική φάση επικράτησε το δόγμα της οικονομίας του σοκ, με αποτελέσματα σοκαριστικά. Η Κλάιν ισχυρίζεται ότι αυτού του είδους οι πρακτικές συμβαδίζουν με απολυταρχικές κυβερνήσεις, με δικτατορίες που επιβάλλουν τη θέλησή τους και δε ζητούν συναινέσεις. Οι περισσότερες απ’ τις ανέγγιχτες ακτές της Μαλαισίας για παράδειγμα, μετά το σοκ απ’ το τσουνάμι μεταμορφώθηκαν κι αυτές σε τουριστικά θέρετρα πρώτης τάξης. Συχνά, τα σοκ προκαλούνται από εκείνους που έρχονται μετά να «ανοικοδομήσουν» τις οικονομίες, χρησιμοποιώντας μαριονέτες, δικτάτορες, αλλά και άλλα πιο υπόγεια μέσα.

Ουσιαστικά το βιβλίο της Κλάιν συνιστά μια σφοδρή επίθεση στη σκέψη και τη δράση του γνωστού φιλελεύθερου συγγραφέα, τον οποίο μάλιστα δε διστάζει να αποκαλέσει «δόκτορα των σοκ». Η καναδή συγγραφέας προτιμά να μη συνωμοσιολογεί. Αντίθετα, παρατηρεί ότι μερικοί σπόροι ελπίδας για το μέλλον του κόσμου έχουν φυτρώσει στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, οι οποίες αποτέλεσαν τις τελευταίες δεκαετίες τα ιδανικά εργαστήρια για τις θέσεις του υπερφιλελεύθερου Φρίντμαν και των «αγοριών του Σικάγο».

Απόσπασμα

«Ο Φρίντμαν μπορεί να είχε αντιταχθεί σε φιλοσοφικό επίπεδο στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα, αλλά σε πρακτικό επίπεδο οι οργανισμοί αυτοί του χρησίμευσαν στην εγκαθίδρυση της «θεωρίας των κρίσεων». Όταν τη δεκαετία του ’80 διάφορες χώρες μαστίζονταν από κρίσεις, δεν είχαν που αλλού να πάνε, κι όταν πήγαιναν εκεί έπεφταν επάνω στον τοίχο των «αγοριών της σχολής του Σικάγο», οι οποίοι είχαν εκπαιδευτεί να βλέπουν τις οικονομικές καταστροφές όχι σαν προβλήματα που έπρεπε να λυθούν αλλά σαν εξαιρετικές ευκαιρίες δανειοδότησης προκειμένου να διασφαλιστεί η είσοδος των χωρών σε μια νέα ελεύθερη αγορά. Έτσι, ο «οπορτουνισμός των κρίσεων» έγινε η κυρίαρχη λογική των πιο ισχυρών οικονομικών οργανισμών του κόσμου, προδίδοντας θεμελιωδώς τις ιδρυτικές αρχές τους».

*Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στο ένθετο βιβλίου 1455, της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος, στις 4 Νοεμβρίου του 2007, υπό τον τίτλο «Οπορτουνισμός των κρίσεων». Το βιβλίο δεν έχει μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά, και κυκλοφορεί απ’ τις εκδόσεις Penguin.