Ο Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων διοργανώνει σε λίγες ημέρες ένα ανοιχτό forum με θέμα του «ΜΜΕ: Δεοντολογία, κέρδος και εξουσία». Στα τέσσερα στρογγυλά τραπέζια που θα οργανωθούν, θα συζητηθεί ο ρόλος των Μέσων σήμερα. Ο ΣΕΒ βέβαια έχει γνωστή ατζέντα, και θα ήταν πιο ειλικρινές στον τίτλο του forum να τοποθετούνταν και η φράση «βιομηχανικά συμφέροντα» αντί για το πολύσημο «κέρδος», γιατί ως κέρδος μπορεί να οριστεί και το κοινωνικό κέρδος μια έννοια που επιβιώνει φιλολογικά στους απολογισμούς εταιρικής ευθύνης των μεγάλων επιχειρήσεων.
Έχει ενδιαφέρον η χρονική συγκυρία που επιλέγουν οι έλληνες βιομήχανοι να ασχοληθούν με ανοιχτές συζητήσεις περί των Μέσων, καθώς φαίνεται ότι έφτασαν και στα δικά τους αυτιά ψίθυροι φράσεων όπως εκδημοκρατισμός των Μέσων, απαξίωση και μείωση της αξιοπιστίας των παραδοσιακών Μέσων, ανάδυση Νέων Μέσων, κρίση της δημοσιογραφίας, αφύπνιση της κοινωνία των πολιτών, prosumers, κοινωνικά ευαίσθητη επιχειρηματικότητα, πράσινη ανάπτυξη κ.λπ. Ο τρόπος που τοποθετούνται οι θεματικές ενότητες των τραπεζιών υποδηλώνει ξεκάθαρα ότι ο ΣΕΒ θεωρεί τον εαυτό του άμοιρο ευθυνών, και μάλιστα φαίνεται να πιστεύει ότι συνιστά μέρος της λύσης του προβλήματος, αν μάλιστα υπάρχει πρόβλημα.
Τα ερωτήματα που θέτει προς συζήτηση ο ΣΕΒ, σε τουλάχιστον δύο απ’ τα τραπέζια συζητήσεων, έχω επιχειρήσει να τα θέσω στα δύο πρόσφατα βιβλία μου (Η πέμπτη εξουσία και Blog, ειδήσεις απ’ το δικό σου δωμάτιο).

Στο πρώτο τραπέζι («Η Δαιμονοποίηση της Επιχειρηματικότητας Δαιμονοποιεί και τα Media;») τίθενται τα εξής ερωτήματα:

Στο ελληνικό περιβάλλον η επιχειρηματική δράση αντιμετωπίζεται συνήθως με καχυποψία, ενίοτε και με εχθρότητα. Η επιδίωξη του κέρδους θεωρείται οιωνός ύποπτος, ενώ η συμβολή της επιχειρηματικότητας στην εθνική ανάπτυξη υποτιμάται συστηματικά.
1. Κατά πόσον η αρνητική θεώρηση της επιχειρηματικότητας που επικρατεί στην Ελλάδα ενθαρρύνει το κλίμα καχυποψίας – και μάλιστα συνομωσιολογίας – που συχνά αντιμετωπίζουν τα ΜΜΕ, τα οποία ορισμένοι τείνουν να ταυτίσουν με υπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων και επιδίωξη χειραγώγησης της πολιτικής ζωής;
2. Πόσο ευθύνονται τα ίδια τα Media για τη δαιμονοποίηση της επιχειρηματικότητας; Ποία η ευθύνη της επιχειρηματικής κοινότητας;»

Ο αναγνώστης προσέχει πως λέγεται ευθέως ότι η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα αντιμετωπίζεται με καχυποψία, αλλά δε του κατονομάζονται ποιοί είναι εκείνοι που αμαυρώνουν τα κέρδη στη χώρα μας. Γιατί αν ο ΣΕΒ ταυτίζει τον έλεγχο που οφείλουν να κάνουν τα Μέσα στις επιχειρήσεις με την καχυποψία κάποιων, μάλλον προσπαθούν να αποπροσανατολίσουν. Τα Μέσα, σε κάθε περίπτωση είναι υποχρεωμένα να ελέγχουν τις μπίζνες, εντός των ορίων των νόμων και της δεοντολογίας, κι όχι να καλύπτουν παρατυπίες ή να συμβάλλουν στην προώθηση των χρηματοδοτών τους. Βέβαια, όταν τα ίδια τα Μέσα δεν δρούν νόμιμα και δίκαια πώς να μην αντιμετωπίζονται με καχυποψία; Πώς να μη συμβάλλουν στη διαστρέβλωση της πραγματικότητας όταν τα ίδια είναι επιχειρήσεις που λειτουργούν αντιδημοκρατικά;

Στο δεύτερο τραπέζι («Οι νόμοι της Αγοράς και οι Κανόνες της Ενημέρωσης») τα πράγματα γίνονται λίγο πιο συγκεκριμένα. Λέει λοιπόν ο ΣΕΒ:
Οι νόμοι της αγοράς προσδιορίζονται από την προσφορά και τη ζήτηση και την επιδίωξη του κέρδους, ενώ η «κερδοσκοπία» που συχνά κυριαρχεί ως έννοια, προκαλεί στην ευρύτερη κοινωνία αρνητικούς συνειρμούς. Οι κανόνες της ενημέρωσης αναφέρονται στην αντικειμενικότητα, τη διαφάνεια, την ανεξάρτητη κριτική και τον έλεγχο της εξουσίας
1. Πόσο συμβατές είναι οι «δεοντολογίες» που υπαγορεύουν οι νόμοι της αγοράς και οι κανόνες της ενημέρωσης στο πλαίσιο των επιχειρήσεων Μαζικής Ενημέρωσης;
2. Είναι θεμιτό και ως ποιο βαθμό να προσφέρουν τα ΜΜΕ αυτό που ζητάει το κοινό;
3. Ποιος ο ρόλος της διαφήμισης στη διαμόρφωση του προγράμματος των Μέσων; Μήπως οι διαφημιστικές επιταγές καθιερώνουν τη «δικτατορία του μέσου τηλεθεατή» στην ποιότητα των τηλεοπτικών προγραμμάτων;
4. Πως αντιμετωπίζεται πρακτικά και θεσμικά η «σύγκρουση» μεταξύ επιδίωξης του κέρδους, εμπορευματοποίησης και δημοσιογραφικής δεοντολογίας; Ως ποιο βαθμό οφείλει να παρεμβαίνει δεοντολογικά η πολιτεία –προληπτικά και κατασταλτικά –μέσω ελεγκτικών μηχανισμών και ποια τα όρια ελευθερίας των ΜΜΕ;

Κι απαντώ εν τάχει:

1. Η δεοντολογία έχει η ίδια περιορισμούς και δεν αρκεί από μόνη της να ρυθμίσει έναν επαγγελματικό κλάδο. Η περίφημη αυτορύθμιση αποδεδειγμένα δε λειτουργεί, γι’ αυτό, όπου τα πράγματα δυσκολεύουν γίνεται επίκληση στο κράτος.
2. Το κοινό χειραγωγείται. Ακόμα και οι έρευνες στις οποίες υποτίθεται ότι αντανακλάται το λαϊκό αίσθημα, δεν είναι παρά αποτυπώματα της βούλησης εκείνων που χρηματοδοτούν τις έρευνες.
3. Ο ρόλος της διαφήμισης στα Μέσα είναι κυρίαρχος.
4. Στην ιστορική συγκυρία η κρατική παρεμβατικότητα είναι δεδομένη. Το ζήτημα είναι η ποσότητα αλλά και η ποιότητα αυτής της παρέμβασης κι όχι η συνολική απαξία του κράτους και των δημόσιων αγαθών.

Το τρίτο τραπέζι («Η Πολιτική ως Θέαμα και η Τηλεόραση ως Διαμορφωτής της Κοινής Γνώμης») για την πολιτική και την τηλεόραση είναι μάλλον το πιο ανιαρό, με την έννοια ότι εδώ τα πράγματα μιλούν από μόνα τους κι οι απαντήσεις είναι αυτονόητες ακόμα και για ένα παιδί του δημοτικού.

Ο σύγχρονος «πολιτισμός της εικόνας» έχει καταστήσει σε μεγάλο βαθμό την πολιτική συνώνυμη των επικοινωνιακών τεχνικών. Το πολιτικό θέαμα – ή θεαθήναι – υποκαθιστά και σε μεγάλο βαθμό ακυρώνει την αντιπαράθεση επί της πολιτικής ουσίας. Η επικοινωνιακή διαχείριση της καθημερινότητας αναιρεί ή πάντως υποσκάπτει τον στρατηγικό χαρακτήρα της διακυβέρνησης. Στο πλαίσιο αυτό, η τηλεόραση, κατ’ εξοχήν μέσο της εικόνας, αποτελεί σήμερα και το κατ’ εξοχήν μέσο επιρροής – και γι’ αυτό άλλωστε και βρίσκεται στο στόχαστρο της πολιτικής κριτικής.
1. Ευθύνονται, αλήθεια, μόνο τα Media για τη «μηντιοποίηση» της πολιτικής; Μήπως το πέρασμα από την κομματοκρατία στη μηντιοκρατία είναι η άλλη όψη της ίδιας παθογένειας του καθ’ ημάς δημόσιου βίου; Μήπως αποτελεί απλώς μια φυσική, αναπόδραστη εξέλιξη;
2. Πολλοί τείνουν σήμερα να θεωρούν την πολιτική ως θέαμα. Πόσο έχουν συμβάλει τα Media σε αυτό;

Λακωνικά το παιδί του δημοτικού θα μπορούσε να πει ότι η πολιτική σήμερα είναι πλήρως εναγκαλισμένη με την τηλεόραση και τα Μέσα, σε σημείο που δε μπορείς να ξεχωρίσεις το θέαμα απ’ την πολιτική.

Το τέταρτο τραπέζι («Ενημέρωση, Πληροφόρηση, Παραπληροφόρηση και Δημοσιογραφική Δεοντολογία») παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον αφού εμπλέκει στο τέλος ακόμα και τις νέες τεχνολογίες, και ειδικότερα τα blog. Οι ερωτήσεις που θέτει είναι οι παρακάτω:

1. Τα ΜΜΕ ενημερώνουν, απλώς πληροφορούν ή μήπως παραπληροφορούν; Υπάρχει αντικειμενική και έγκυρη πληροφόρηση/ ενημέρωση ή, μήπως, τη θέση της τείνει να πάρει ο ανταγωνισμός «ενημερωτικού» εντυπωσιασμού, με αποτέλεσμα τη διαστρέβλωση των γεγονότων, καθώς και ο χρωματισμός των ειδήσεων ανάλογα με τις σκοπιμότητες του κάθε Μέσου;
2. Ο ίδιος ο τηλεθεατής, τι είδους πληροφόρηση (και ενημέρωση) προσδοκά και διεκδικεί από τα ΜΜΕ; Οι πολίτες είναι δέσμιοι των ΜΜΕ ή μήπως σε κάποιο βαθμό ισχύει το αντίστροφο (δηλαδή τα κανάλια απλώς ακολουθούν τα γούστα του μέσου όρου των τηλεθεατών);
3. Ο κάθε οργανισμός ενημέρωσης αλλά και ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά έχει αυξημένες ευθύνες σε σχέση με το περιεχόμενο, το ύφος και το ήθος της ενημέρωσης που παρέχει. Πως μπορούν οι επιχειρήσεις Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης να αναβαθμίσουν το προϊόν τους με βάση τους γραπτούς και άγραφους κώδικες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας;
4. Ποιος είναι ο ρόλος των νέων Μέσων (Internet-Blogs) στη διαμόρφωση της σύγχρονης δημοσιογραφικής ατζέντας;

Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η διάθεση του ΣΕΒ να συζητήσει τα προβλήματα και τις προοπτικές των Μέσων στη χώρα, είναι ένδειξη θάρρους. Απ’ την άλλη το ίδιο γεγονός θα μπορούσε και να διαβαστεί και καχύποπτα ως μια κίνηση εκ του πονηρού, καθώς ο ΣΕΒ δεν έχει καμμία δουλειά να ασχολείται με τη δομή, τις πρακτικές και τα προβλήματα των Μέσων. Υπάρχουν άλλα θέματα, πολύ πιο άμεσου ενδιαφέροντος που θα έπρεπε να συζητά ο ΣΕΒ με την κοινωνία και τα Μέσα, παρά να ασχολείται με την ποιότητα του Τύπου και της τηλεόρασης. Η βιομηχανία ιδανικά θα όφειλε να σέβεται το έργο των Μέσων, να μην το παρεμποδίζει, να μην προσπαθεί να εξαγοράσει το περιεχόμενό τους, να είναι όσο το δυνατό λιγότερο παρεμβατική στα ζητήματα των Μέσων. Ωστόσο, βλέπουμε το ΣΕΒ να επιδεικνύει ζωηρότατο ενδιαφέρον για τα Media. Αν και διόλου παράξενο, το γεγονός, πρέπει να μάς βάλει όλους να σκεφτούμε.

Αυτή τη στιγμή μέλη του ΣΕΒ είναι πολλά ΜΜΕ. Επίσης η πλειοψηφία των μελών του είναι κι ο χρηματοδότης του μεγαλύτερου μέρους των Μέσων, διαμέσου της διαφήμισης. Είναι λοιπόν σαν ο εργοδότης μιας επιχείρησης να διοργανώνει ημερίδα με θέμα «Η απόδοση των υπαλλήλων μας στο σύγχρονο περιβάλλον». Η μόνη ευκαιρία που θα έχουν τα Μέσα και οι δημοσιογράφοι για κάτι διαφορετικό, θα είναι να πουν ότι θέλουν λιγότερο έλεγχο σ’ αυτά που μεταδίδουν, κι ότι πιθανώς το Διαδίκτυο αποτελεί μια κάποια φωτεινή προοπτική. Τίποτα απ’ τα δύο όμως δεν είναι ασφαλές, καθώς κι ο έλεγχος είναι απαραίτητος και το Διαδίκτυο έχει τους περιορισμούς του. Ο ΣΕΒ πρέπει πράγματι να επανακαθορίσει τον τρόπο που αντιμετωπίζει συνολικά αλλά και μεμωνομένα τα Μέσα, να τα δει ως δυνάμει καταλύτες για την υγεία του, κι όχι ως συνενόχους σ’ ένα βρώμικο κι αντιδημοκρατικό παιχνίδι.