Τί χρονιά κι αυτή. Ίσως η δυσκολότερη της ενήλικης ζωής μας. Το 2020 δεν έβαλα υψηλό αναγνωστικό στόχο. Συνειδητά, διάβασα λιγότερο απ’ τις προηγούμενες χρονιάς, γιατί ένιωσα κάποια στιγμή ότι το διάβασμά μου έγινε ψυχαναγκαστικό. Ήμουν πολύ πιο επιλεκτικός φέτος, και διάβασα κυρίως για τις δουλειές μου. Κυκλοφόρησα ένα νέο βιβλίο, το Homo Automaton, Η τεχνητή νοημοσύνη κι εμείς (GarageBOOKS), και η μετάφραση που έκανα στο βιβλίο Νέα σκοτεινή εποχή, Η τεχνολογία και το τέλος του μέλλοντος (Μεταίχμιο) έφτασε στα βιβλιοπωλεία. Η χρονιά αυτή σημαδεύτηκε απ’ την απώλεια του Ντίνου Χριστιανόπουλου, για την οποία έγραψα στην Καθημερινή λίγα λόγια. Θα λείψει πολύ σε όλους μας το πνεύμα του, αλλά όσο περνά ο χρόνος θα έχουμε περισσότερες ευκαιρίες να ανατρέχουμε στην ποίησή του. 

Τα βιβλία που ξεχώρισα το 2020 (5 μυθιστορήματα και 5 δοκίμια), χωρίς αξιολογική σειρά ήταν:

1. «Το αρχείο των χαμένων παιδιών», Βαλέρια Λουιζέλι, μτφρ, Βασιλική Κνήτου, εκδ. Μεταίχμιο.

Κυκλοφόρησε στην Ελλάδα πριν από ένα χρόνο περίπου, αλλά για ‘μένα ήταν η αποκάλυψη του καλοκαιριού. Το μυθιστόρημα της Λουιζέλι, θα ‘λεγα χωρίς δισταγμό ότι είναι ένα πραγματικά σπουδαίο έργο, ίσως το καλύτερο μυθιστόρημα που διάβασα τον τελευταίο χρόνο. Πρόκειται για ένα καθηλωτικό ταξίδι δρόμου, και ταυτόχρονα για μια περίτεχνη αφήγηση για την γονεϊκότητα, την αναζήτηση εαυτού, ταυτότητας και σκοπού. Ένα ζευγάρι σμίγει τα παιδιά του και ξεκινά μια διαδρομή στα βάθη της Αμερικής. «Κάθε μέρα ταξιδεύουμε προς τα μπρος» λέει η πρωταγωνίστρια, «αν και κάποιες φορές έχει κανείς την αίσθηση ότι είμαστε παγιδευμένοι σ’ έναν κυλιόμενο τάπητα». Καθένας ψάχνει το δικό του προορισμό, καθένας έχει το δικό του πολυεπίπεδο στόχο. Αλλά στην ασύμπτωτη τελικά πορεία τους, αμφότεροι ζουν τον χειρότερο εφιάλτη ενός γονιού. Χάνουν τα παιδιά τους. Η αφήγηση αλλάζει διαρκώς προοπτική. Παρακολουθούμε τις παράλληλες διαδρομές ανθρώπων που βρίσκονται «μόνοι μαζί», και ένα αρχείο που σχηματίζεται μπροστά στα μάτια μας απ’ τη δράση τους. Η αμερικανίδα συγγραφέας αναδεικνύει ταυτόχρονα μια σειρά θεμάτων που μας αφορούν όλους, γονείς και μη. Τί θα συμβεί αν βρεθούμε στη θέση των πρωταγωνιστών; Τί γίνεται όταν ένα παιδί χάνεται απ’ τους γονείς του; Το βιβλίο έχει ειδικό βάρος για όσους φροντίζουν ανήλικους ανθρώπους γιατί θα τους δώσει μια ευκαιρία να επανεκτιμήσουν τη σχέση τους με τα δικά τους παιδιά, αλλά και με τα παιδιά των άλλων. Όποιος αγαπά τη μυθοπλασία, και θέλει να παρακολουθεί την εξέλιξή της, σ’ αυτό το μοντερνιστικό μυθιστόρημα, θα ανανεώσει το ενδιαφέρον του. Είναι ένα ευφυές, στιβαρό βιβλίο, με ρυθμό, και βάθος. Μια λογοτεχνία που, όπως λέει η αφηγήτρια, «δεν απομακρύνει εμάς και τα παιδιά από την πραγματικότητα, αλλά που μπορεί τελικά να μας βοηθήσει να τους εξηγήσουμε ένα μέρος της». 

2. Λάννυ, Max Porter, μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, Πόλις.

Ξεκινάει και λες «μπα, αποκλείεται να το συνεχίσω». Σταματά όμως το παραληρηματικό κείμενο και εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια σου μια ακόμα ιστορία εξαφάνισης παιδιού, αυτή τη φορά μέσα από μια πιο λυρική, και πιο ελεύθερη, και πειραματική μορφή. Αυτό το μυθιστόρημα λάμπει.

3. «Ο σκύλος μου ο ηλίθιος», Τζων Φάντε, μτφρ. Θάνος Σαμαρτζής, Δώμα.

Επειδή πολύ βάρυναν τα πράγματα, ας επιχειρήσουμε να δούμε και την κωμική τους όψη. Οι εκδόσεις Δώμα μας σύστησαν πρόσφατα τον Τζον Φάντε, συγγραφέα που έκανε καριέρα κυρίως ως σεναριογράφος ταινιών που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν. Η νουβέλα του μοιάζει με ντους σε μπανιέρα με χαλασμένο «τηλέφωνο». Εκεί που χαλαρώνεις και γελάς με το σαρκαστικό ύφος και την ατμόσφαιρα, το νερό ξαφνικά ζεματάει, και σου ‘ρχεται αυθόρμητα να διαμαρτυρηθείς. Ο ήρωας του βιβλίου είναι ένας τύπος που κανένας φυσιολογικός άνθρωπος δε θα ήθελε να έχει για φίλο. Σύμφωνοι, είναι ευφυής, πνευματώδης, πληθωρικός, αστείος, βλάσφημος, ευάλωτος, γοητευτικός. Αλλά δε μπορεί να σου εμπνεύσει καμία εμπιστοσύνη. Στο τέλος καταλαβαίνουμε ότι έχει καλή καρδιά, αλλά για να μας αφήσει να το δούμε, μας εκθέτει σε πλήρη θέα τον κυνισμό του, και ενίοτε τη μισανθρωπία του. Κοινώς, μας βγάζει την ψυχή. Αλλά το κάνει ωραία. Κι επειδή μιλάμε για μυθοπλασία, κι όχι πραγματική ζωή, ο γλοιώδης Χένρι Μολίσε, μπορεί για λίγο να γίνει φίλος μας. Ο Φάντε μπαίνει στα παπούτσια του γλίτσα χαρακτήρα του, τόσο πειστικά, που καθώς διαβάζεις, προβλέπεις τις αντιδράσεις του, και θέλεις κι άλλο. Καθώς διαβάζω, υποθέτω ότι έτσι θα έγραφε ο Τσαρλς Μπουκόφσκι αν σπιτωνόταν, αν έκανε παιδιά, αποφάσιζε να ακολουθήσει μια καριέρα κι έκοβε την κατάχρηση του αλκοόλ. Έτσι θα έγραφε ένας οικογενειάρχης, νηφάλιος Μπουκόφσκι. Μπαίνω στην wikipedia να μάθω πληροφορίες για τον συγγραφέα και διαβάζω ότι ο Μπουκόφσκι είχε ανακαλύψει τον Φάντε, κι ήταν μάλιστα ενθουσιώδης οπαδός του. «Είναι ο θεός μου», είχε δηλώσει κάποια στιγμή. Τώρα εξηγούνται όλα, σκέφτομαι. Ο Φάντε είναι ένας κλασικός. 

4. «Σε πρώτο πρόσωπο», Ρίτσαρντ Φλάναγκαν, μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, Ψυχογιός.

«Στη ζωή επιτρέπεται το χάος, αλλά τα βιβλία πρέπει να δημιουργούν ψεύτικα την ιδέα πως η ζωή είναι τάξη», λέει σ’ ένα απ’ τα παραληρήματά του ο χάρτινος συγγραφέας. Ο Ρίτσαρντ Φλάναγκαν έχει αποδείξει ότι είναι ένας μάστορας της γραφής. Εξάλλου, το βραβείο Booker δεν το παίρνεις τυχαία. Με το έβδομο μυθιστόρημά του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά, δείχνει και πάλι τα συγγραφικά δόντια του. Στις αρχές του ‘90, όταν δούλευε στην οικοδομή, και προσπαθούσε να γράψει το πρώτο του μυθιστόρημα, τον προσέγγισε ο ο Τζον Φρίντριχ, ο μεγαλύτερος απατεώνας της Αυστραλίας, και του πρόσφερε 10 χιλιάδες δολάρια για να γράψει ως ghost writer την αυτοβιογραφία του. Μέσα σε 6 εβδομάδες. Όπως λέει ο Φλάναγκαν, «ο Φρίντριχ είχε καταχραστεί ένα δισεκατομμύριο δολάρια σε σημερινά λεφτά, είχε φτιάξει ουσιαστικά έναν μυστικό στρατό, και η υπόθεση είχε βγει στην επιφάνεια. Ο σωματοφύλακάς του ήταν φίλος μου, αυτός μας έφερε σε επαφή. Ο Φρίντριχ δούλεψε 3 εβδομάδες μαζί μου, και μετά τίναξε τα μυαλά του στον αέρα. Έμεινα να κάνω τον συγγραφέα-φάντασμα σ’ ένα φάντασμα». Ο Φλάναγκαν ήταν τυχερός με την εξέλιξη των πραγμάτων. Εκείνος γλίτωσε από ένα απρόβλεπτο μέλλον, κι εμείς έχουμε στα χέρια μας το συναρπαστικό μυθιστόρημά του, που ακολουθεί τον νεαρό αποτυχημένο συγγραφέα σε μια ελικοειδή διαδρομή προς την αλήθεια με συνοδοιπόρο ένα μεγάλο απατεώνα, ο οποίος λέει: «Το να πεθαίνεις από γεράματα, συνέχισε, είναι σπάνιος, μοναδικός, ασυνήθιστος θάνατος. Είναι το τελευταίο και ακραίο είδος θανάτου. Ενθαρρύνει τους ανθρώπους να ζουν μια ζωή αφιερωμένη στο να μην πεθαίνουν, πράγμα που είναι στην πραγματικότητα ένας άλλος τρόπος να μη ζεις. Το να ξέρεις πως ο θάνατος έρχεται κι έρχεται σύντομα, το να πεθαίνεις νωρίς, είναι να ζεις καλύτερα το τώρα. Αυτό δε θέλουμε όλοι;». 

5. Ορδέσσα, Μανουέλ Βίλας, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ίκαρος.

«Στην Ισπανία, όσο πιο φτωχός είσαι, τόσο πιο πολύ αγαπάς τα Χριστούγεννα». Τάδε έφη Μανουέλ Βίλας, μεταξύ πολλών πολλών άλλων, στην «Ορδέσα». Τι να πρωτοπεί κάποιος για αυτό το απολαυστικό βιβλίο. Είναι ένα απ’ τα πολύ ωραία δείγματα autofiction. Θραυσματικό, έξυπνο, άμεσο, τολμηρό. Η φωνή του συγγραφέα ακούγεται με εκπληκτική καθαρότητα και σε κερδίζει απ’ την πρώτη στιγμή. Έχει πολύ χιούμορ και πικρή ειρωνεία, αλλά το δυνατό του σημείο είναι οι παρατηρήσεις του αφηγητή για τις ανθρώπινες σχέσεις, και κυρίως τις οικογενειακές. Είναι ένα σπαρακτικό τραγούδι, ένα ποίημα για την απώλεια των γονιών, της νεότητας, των ψευδαισθήσεων. Η μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, όπως πάντα, υποδειγματική.

Μη μυθοπλασία:

6. «Μιλώντας σε αγνώστους. Τι πρέπει να γνωρίζεις για τους ανθρώπους που δεν γνωρίζεις», Μάλκολμ Γκλάντγουελ, μτφρ. Δάφνη Παπαδούδη, Κλειδάριθμος.

«Πιστεύουμε ότι μπορούμε εύκολα να διαβάσουμε το μυαλό των άλλων στηριζόμενοι στα πιο αβάσιμα στοιχεία. Πετάμε τη σκούφια μας όταν πρόκειται να κρίνουμε αγνώστους. Φυσικά, ποτέ δεν θα το κάναμε αυτό στον εαυτό μας. Εμείς είμαστε πολύπλευροι, σύνθετοι και αινιγματικοί. Οι άγνωστοι είναι εύκολες περιπτώσεις. Αν καταφέρω να σας πείσω για ένα μόνο πράγμα με αυτό το βιβλίο, ας είναι το εξής: Οι άγνωστοι δεν είναι καθόλου εύκολες περιπτώσεις». Αυτά γράφει ο Μάλκολμ Γκλάντγουελ στο τέλος του πρώτου μέρους του νέου βιβλίου του. Σε κάθε περίπτωση είναι ένας απ’ τους πιο ευφυείς συγγραφείς δοκιμίων στον κόσμο, και κάθε νέο προϊόν της σκέψης του αξίζει να προσεχτεί γιατί είναι πραγματικά απολαυστική η ανάγνωσή του. Προσωπικά, με ενθουσιάζει πάντα η έρευνά του. Τα βιβλία του Γκλάντγουελ είναι η επιτομή της αναπάντεχης και πολυπρισματικής θέασης των πραγμάτων. Και ναι, μ’ έπεισε ότι οι άγνωστοι είναι «σκληρά καρύδια». Θα μπορούσαν σίγουρα κάποια πράγματα να ειπωθούν χωρίς όλη αυτή τη σάλτσα των λίγο εντυπωσιοθηρικών συμβάντων, αλλά αυτή είναι η συνθήκη των βιβλίων του. Είναι γραμμένα σαν ιστορίες μυθοπλασίας, αλλά δε τους λείπει ποτέ η ουσία. Σε παίρνουν απ’ το χέρι και σε οδηγούν στα συμπεράσματα των ιδεών με τον τρόπο που το κάνουν οι καλοί παραμυθάδες, ή αλλιώς, storytellers. Ο κατάλογος των πραγμάτων που μαθαίνει κάποιος κλείνοντας το βιβλίο είναι μακρύς. Τα κυρίως δίδαγμα ωστόσο είναι ένα: έχουμε αδυναμίες, πρέπει να τις μάθουμε, κι ενεργητικά να τις καταπολεμήσουμε. Εύκολο να το λες, δύσκολο να το κάνεις πράξη. Εν κατακλείδι, αν θέλει κάποιος να ξεκινήσει να καταλαβαίνει τους άλλους, ας σταματήσει να βγάζει εύκολα και γρήγορα συμπεράσματα. Ας κοιτάξει τον κόσμο των αγνώστων, όπως προτείνει ο Γκλάντγουελ. Αυτό θα ήταν μια καλή αρχή.

7. Facebook: The inside story, Stephen Levy, Penguin.

Στις σελίδες αυτού του εξαντλητικής δημοσιογραφικής έρευνας, ο βετεράνος δημοσιογράφος τεχνολογικών θεμάτων Στίβεν Λέβι, αφηγείται την αθέατη ιστορία του Facebook έχοντας εξασφαλίσει προνομιακή πρόσβαση τόσο στα γραφεία των υπαλλήλων όσο και στο ίδιο το σπίτι του ιδρυτή του, Μαρκ Ζάκερμπεργκ. Επί τρία χρόνια, εκμυστηρεύεται ο συγγραφέας, «κατέγραφα την πιο περίπλοκη, δραματική, και πολωτική ιστορία που βίωσα ποτέ στην καριέρα του». Μια αξιοζήλευτη καριέρα που γέννησε σπουδαία βιβλία της τεχνολογικής ιστορίας των καιρών μας, όπως το κλασικό «Hackers, heroes of the computer revolution» (εκδ. O’Reilly, 2010). 

Το κείμενο του Λέβι αποτελεί τεκμήριο δημοσιογραφικής κάλυψης, που φωτίζει τόσο τα λαμπερά όσο και τα σκοτεινά σημεία της τεράστιας επιτυχίας της τεχνολογικής αυτής μηχανής που γεννήθηκε και μεγάλωσε επίσης στην Κοιλάδα του Πυριτίου. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό χρονικό της ανάδυσης ενός καινούργιου κόσμου. Και παρότι κρατά συνειδητά αποστάσεις, και προσπαθεί να ισορροπεί την κριτική του με την υπερασπιστική γραμμή της εταιρείας και του ίδιου του ιδρυτή της, δεν τους χαρίζεται. Στην εισαγωγή κιόλας γράφει: «αυτές οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες βασίστηκαν αρχικά στον ιδεαλισμό των ιδρυτών τους, αλλά τώρα αντιμετωπίζονται ως μέρος μιας Φαουστικής διαπραγμάτευσης: για τα θαύματα που μας προσφέρουν πληρώνουμε τίμημα, με την προσοχή μας, την ιδιωτικότητά μας, τον αλληλοσεβασμό μας. Και τώρα τρομάζουμε με την εξουσία τους». 

Το νόημα είναι απλό: εσύ κι εγώ, ο χρήστης της πλατφόρμας ως άλλοι Φάουστ, δημιουργήσαμε λογαριασμό στο Facebook κι υπογράψαμε μια συμφωνία με τον Ζάκερμπεργκ, έναν ακόμα «σπασίκλα με όνειρα», χωρίς να διαβάσουμε τους εκτενείς της όρους ποτέ, ώστε να μας προσφερθεί διασκέδαση, ενημέρωση,  επικοινωνία, και εξουσία στην παλάμη του χεριού μας. Το τίμημα ήταν να χάσουμε την «ψυχή» μας. Έχουμε εθιστεί στα λάικς λες και παίζουμε σε κουλοχέρη, δε μπορούμε να συγκεντρωθούμε, νιώθουμε πολύ πιο μόνοι, συγκρινόμαστε διαρκώς, και νιώθουμε πολύ πιο αδύναμοι να επηρεάσουμε τα πράγματα. Το Facebook μας έκανε όλους αλγοριθμικές μαριονέτες. Μια πιο αναλυτική παρουσίαση του θέματος μπορείτε να διαβάσετε στο εκτενές κείμενο που έγραψα στην Καθημερινή, εδώ.

8. No filter, the inside story of Instagram, Sarah Frier, Simon & Schuster.

Η Σάρα Φριρ είναι μια απ’ αυτές τις ενοχλητικές δημοσιογράφους που δε βολεύονται με τα εταιρικά δελτία τύπου. Γράφει τακτικά στο Bloomberg ως βασική ρεπόρτερ τεχνολογικών θεμάτων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον πλέον γόνιμο και πλούσιο τόπο της καινοτομίας, στη Σίλικον Βάλει και με το πρώτο βιβλίο της αξιοποιεί την προνομιακή πρόσβασή της στο ψηφιακό χρυσωρυχείο, για να αφηγηθεί «χωρίς φίλτρα» μια εντυπωσιακή ιστορία επιτυχίας.  Αν θέλετε να διαβάσετε περισσότερα για τη συναρπαστική ιστορία που αφηγείται, μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο που έγραψα για την Καθημερινή, εδώ.

9. I am dynamite! Sue Prideaux, Faber & Faber.

Η βιογραφία ενός τόσο βασανισμένου ανθρώπου και τόσο μανιακού στοχαστή δε θα μπορούσε να είναι βαρετή. Στα χέρια της Πριντό, η ζωή και το έργο του Νίτσε γίνονται μια συναρπαστική αφήγηση. Πραγματικά φτάνεις να λυπηθείς και να συμπονέσεις τον άνθρωπο που μίλησε τόσο έντονα για τον υπεράνθρωπο, τη θέληση για δύναμη, την αιώνια επιστροφή. Τα μέρη, οι φιλίες, οι ερωτικές αποτυχίες, η αδελφή του, οι φιλίες του με αμφιλεγόμενα πρόσωπα, τα βιβλία του, όλα συνθέτουν έναν εκπληκτικό βίο, που η βιογράφος κατορθώνει με σεβασμό και φροντίδα να βάλει στο χαρτί. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει και στην χώρα μας απ’ τις Εκδόσεις Πατάκη, κι ανυπομονώ να δω τη μετάφρασή του. 

10. Human compatible, AI and the problem of control, Stuart Russel, Penguin.

Πριν από οποιαδήποτε σκέψη για την εφαρμογή μιας πανίσχυρης τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή μας, θα έπρεπε να έχουμε λύσει ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, το ζήτημα του ελέγχου της ίδιας της ΤΝ. Το να μη μπορούμε για παράδειγμα να τη σβήσουμε όταν θεωρήσουμε ότι πρόκειται να κάνει ένα μεγάλο λάθος είναι κάτι τεράστιας σημασίας. Ο Στιούαρτ Ράσελ, ερευνητής της ΤΝ και συγγραφέας μαζί με τον Πίτερ Νόρβιγκ της «βίβλου της ΤΝ», έχει ακριβώς αυτό στο μυαλό του όταν μιλά στο μάλλον καλύτερο βιβλίο για την ΤΝ που κυκλοφόρησε πρόσφατα, για μια ΤΝ που να είναι συμβατή με τον άνθρωπο (Human compatible, AI and the problem of control, Allen Lane, 2019). Γιατί αν πούμε στην πανίσχυρη τεχνητή νοημοσύνη ότι ο σκοπός της είναι να μας φέρει έναν καφέ, πιθανότατα το πρώτο πράγμα που θα κάνει θα είναι να αποτρέψει το κλείσιμό της. Ο Ράσελ περιγράφει πειστικά μερικά απ’ τα πιο σημαντικά προβλήματα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε πριν βρεθούμε μπροστά από  μια μηχανή που μας έχει ξεπεράσει σε ευφυΐα, μ’ έναν εύθυμο αλλά και βαθύ τρόπο. Το βιβλίο πρόκειται να κυκλοφορήσει απ’ τις εκδόσεις Τραυλός. Περισσότερα σχόλια και πληροφορίες, σε κείμενό μου προσεχώς στην Καθημερινή. 

Εύχομαι σε όλες και σε όλους μια πολύ καλύτερη χρονιά!

Η φετινή χρονιά ήταν πολύ σημαντική για ‘μένα. Κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά μου «Το δεξί χέρι» (Εκδόσεις Μεταίχμιο), και δημοσιεύθηκαν μερικά σημαντικά άρθρα μου στην Καθημερινή. Παρέδωσα σεμινάρια, έκανα διαλέξεις, κι ολοκλήρωσα μια μετάφραση ενός βιβλίου για την τεχνολογία που θα κυκλοφορήσει εντός του 2020. 

Αναγνωστικά, η χρονιά ήταν αφιερωμένη κυρίως σε βιβλία που σχετίζονταν με την ερευνητική και τη δημοσιογραφική μου εργασία. Φυσικά, έκανα κι επιλογές που δε συνδέονταν άμεσα με τα ενδιαφέροντά μου, κι επιβραβεύθηκα με την οικεία απόλαυση που προσφέρουν τα ωραία κείμενα. Σημειώνω ότι η σειρά παρουσίασής τους δεν είναι αξιολογική. 

1. Η θεραπεία των αναμνήσεων, Χρήστος Αστερίου, Πόλις

«Δεν είναι τρομερό; Πασχίζουμε να μπούμε στη ζωή, να μάθουμε πώς γινόμαστε άνθρωποι, ύστερα μεσολαβεί ένα φωτεινό μεσοδιάστημα με καλές και κακές στιγμές, μετά πασχίζουμε ξανά πριν από την έξοδο. Μια ατέλειωτη, συνεχής προσπάθεια». Ένα ακόμα πανέμορφο βιβλίο του Αστερίου και αξίζει να διαβάσει κάθε (πιστός κι όχι τόσο πιστός) αγαπητικός της λογοτεχνίας. Το απόλαυσα, με συγκίνησε, με ταξίδεψε, και με εντυπωσίασε με τη γλώσσα, το ύφος, τη δομή, τους χαρακτήρες, τα θέματά του. Ο Αστερίου είναι ένας απ’ τους πολύ πολύ αγαπημένους μου σύγχρονους έλληνες συγγραφείς. Για όποιον ενδιαφέρεται, το προηγούμενο βιβλίο του «Ίσλα Μπόα» (Εκδόσεις Πόλις) είναι εξίσου ενδιαφέρον. 

2. Είμαι όσα έχω ξεχάσει, Ηλίας Μαγκλίνης, Μεταίχμιο

Όταν διαβάζω τα λόγια ενός γιου που ‘χει χάσει τον πατέρα του, έχω πάντα τις κεραίες μου τεντωμένες. Ίσως ψάχνω να βρω απαντήσεις για τη δική μου απώλεια. Η αλήθεια είναι ότι η αφήγηση του Μαγκλίνη με συγκίνησε και με συνεπήρε γιατί είναι γενναία, γιατί μιλά με ειλικρίνεια κι ισορροπεί ωραία ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό, ανάμεσα στο συναισθηματικό και το εγκεφαλικό. Το βιβλίο του είναι ένα πολύ δυνατό και δημιουργικό αυτοβιογραφικό ντοκιμαντέρ που μιλά για τον πατέρα, για την Ιστορία, την Ελλάδα, την ενηλικίωση, τη μνήμη, τα μόνιμα ανεπούλωτα τραύματα. Θα το χαρακτήριζα ένα ώριμο βιβλίο, ή καλύτερα, μια ανεπίδοτη επιστολή αγάπης ενός γιου προς τον νεκρό πατέρα του. Για όποιον ενδιαφέρεται το βιβλίο του «Η ανάκριση» (θα επανακυκλοφορήσει το 2020 απ’ το Μεταίχμιο) είναι εξίσου ενδιαφέρον.

3. Μέση Αγγλία, Τζόναθαν Κόου, μτφρ. Άλκηστις Τριμπέρη, Πόλις

Η «Μέση Αγγλία» του Τζόναθαν Κόου είναι ένα μυθιστόρημα που αποτυπώνει ευκρινώς και με χιούμορ το χάος της Αγγλικής κοινωνίας. Περιγράφει μια χώρα που έχει χάσει τα αβγά και τα πασχάλια, που φέρει τη βαριά κληρονομιά της αυτοκρατορίας σ’ έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς και κλονίζεται από απανωτά σοκ. Το μεταναστευτικό, η κλιματική αλλαγή, οι γραφειοκρατίες, η τεχνολογία, ο λαϊκισμός, πιέζουν διαρκώς τα όρια της ανοχής και της αντοχής της κοινωνίας, μιας πάλαι ποτέ κραταιάς δύναμης, κι οδηγούν σ’ ένα δημοψήφισμα το οποίο παίρνει τη μορφή μιας κοινωνικοπολιτικής χιονοστιβάδας που στο πέρασμά της διχάζει και παρασύρει τους πάντες. Το μυθιστόρημα περιέχει απολαυστικές σκηνές με κορυφαία εκείνη της παράλληλης παρακολούθησης της τελετής έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου, το 2012, χαρακτήρες που παραπαίουν ανάμεσα στην κωμωδία και την τραγωδία, και διαλόγους του τύπου «ποιος γελάει μαζί μας;», «και βέβαια γελάει. Μας θεωρούν γελοίους. Μας θεωρούν βλάκες». Αν θέλει κάποιος να καταλάβει κάπως καλύτερα τί συμβαίνει πιθανώς στην ψυχή των Άγγλων, θα πρέπει εκτός των δεδομένων, και των ορθολογικών αναλύσεων, να διαβάσει κι αυτό το πολυπρόσωπο και πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, όπου το Brexit παρουσιάζεται μεταφορικά ως το αβέβαιο δημιούργημα ενός επισφαλούς γάμου, μιας νεαρής διανοούμενης μ’ έναν εκπαιδευτή ασφαλούς οδήγησης του οποίου η γηραιά μητέρα εξεγείρεται σταθερά ενάντια στην πολιτική ορθότητα.

4. Εκεί που τραγουδάνε οι καραβίδες, Ντέλια Όουενς, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Εκδόσεις Δώμα

Το «Εκεί που τραγουδάνε οι καραβίδες» είναι ένα πολύ συγκινητικό, έξυπνο κι όμορφο μυθιστόρημα που υμνεί την ανθρώπινη προσπάθεια. Δεν έχει υφολογικούς ή άλλους πειραματισμούς, δε βάζει τον αναγνώστη σε λαβυρίνθους, δεν κάνει επίδειξη γνώσεων ή στυλ. Είναι μια κανονική ιστορία με αρχή, μέση, τέλος, με δυνατούς χαρακτήρες, πειστική ατμόσφαιρα, ρέουσα αφήγηση, κι ένα σπουδαίο, βαθύ και πανάρχαιο θέμα. Η πρωταγωνίστρια, μια επίμονη ανήλικη αγωνίστρια, μάχεται να επιβιώσει ενάντια στην απάνθρωπη συνθήκη που της επιφύλαξε η ζωή. Θέλει να γνωρίσει και να σχετιστεί με τον κόσμο, αλλά ο κόσμος δεν είναι καθόλου φιλικός μαζί της. Αυτό το αθώο κορίτσι, η Κάια, γνωρίζει από πολύ νωρίς την εγκατάλειψη και τη βία, και μένει στα πολύ άγουρα χρόνια της ολομόναχη σ’ ένα καλύβι, στο βάλτο. Στην πορεία θα συναντήσει κρίσιμους συμμάχους που θα της σταθούν, θα κάνει σχέσεις που θα την απογοητεύσουν οικτρά, αλλά τελικά θα σταθεί στα πόδια της με τη δύναμη της θέλησής της, με την υπομονή, την επιμονή, την τύχη και την αγάπη που θα της δείξουν λίγοι και καλοί. Στο τέλος, είναι βέβαιο ότι θα χρειαστείτε χαρτομάντηλα για το κλάμα, οπότε φροντίστε να έχετε μερικά στο πλάι.

5. Ο γαλατάς, Άννα Μπερνς, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Εκδόσεις Gutenberg

«Τις μέρες εκείνες, λοιπόν, ήταν αδύνατον να μην είσαι περιχαρακωμένος, περικυκλωμένος, κλεισμένος από παντού· διότι όλα σε περιχαράκωναν, σε περικύκλωναν, σ’ έκλειναν: η κοινότητά μας και η κοινότητά τους, το κράτος εδώ, η κυβέρνηση «εκεί», οι εφημερίδες και το ράδιο και η τηλεόραση, τα πάντα – αφού ό,τι κι αν έλεγαν, ό,τι κι αν έγραφαν, κάποια τουλάχιστον πλευρά θα το θεωρούσε διαστρέβλωση της αλήθειας. Κι όταν τα πράγματα έφταναν στα άκρα, όσο κι αν ο κόσμος επέμενε να μιλάει για κανονικές, συνηθισμένες καταστάσεις, μόνο κανονικές και συνηθισμένες δεν ήταν, μιάς και η μετριοπάθεια η ίδια ήταν πια εκτός ελέγχου». Ένα σπουδαίο και στιβαρό μυθιστόρημα, με αυθεντική φωνή και θάρρος.

6. Μηχανές σαν κι εμένα, Ίαν ΜακΓιούαν, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Εκδόσεις Πατάκη

Είμαστε στη Μεγάλη Βρετανία, εν έτει 1982. Η Μάργκαρετ Θάτσερ έχει μόλις χάσει τον πόλεμο στα νησιά Φόκλαντς, ο πολιτικός της αντίπαλος μιλά για την έξοδο της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ενωση και ο σπουδαίος επιστήμονας Αλαν Τούρινγκ μεσουρανεί, έχοντας επιβιώσει από την τιμωρία που του επιφύλαξε το κράτος για την παράνομη ομοφυλοφιλία του, πληρώνοντας το τίμημα της φυλάκισης αντί της εναλλακτικής ποινής, ευνουχισμού με χημικά. Σε αυτήν ακριβώς τη χρονική στιγμή κυκλοφορεί στην αγορά το πρώτο εξελιγμένο ανθρωποειδές ρομπότ, ο Αδάμ και το αντίστοιχο θηλυκό του μοντέλο, η Εύα. Ο Τσάρλι κληρονομεί ένα σημαντικό ποσό και χωρίς πολλή σκέψη το επενδύει αμέσως σε έναν Αδάμ. Κι έτσι ξεκινά η κωμικοτραγική περιπέτειά του. Αυτή είναι η συνθήκη πάνω στην οποία χτίζει τον μύθο του ο Βρετανός Ιαν Μακ Γιούαν στο τελευταίο του απολαυστικό μυθιστόρημα, «Μηχανές σαν κι εμένα, και άνθρωποι σαν κι εσένα». Στη συνάντησή μας μου δηλώνει ότι η αφορμή για το γράψιμο του βιβλίου ήταν ο Τιούρινγκ. «Ηθελα να του προσφέρω τη ζωή που ποτέ δεν είχε. Το 1982 θα γινόταν 70 χρόνων», λέει. Κοιτάζοντας υπό νέο πρίσμα το παρελθόν, ο συγγραφέας βλέπει πολύ ενδιαφέροντα πράγματα. Περισσότερα για το πάρα πολύ ωραίο αυτό βιβλίο, στο άρθρο μου με τη συνέντευξη του συγγραφέα στην Καθημερινή.

7. Η ΕΡΤ εν τάφω, Σπύρος Κρίμπαλης, Το Βήμα

Το βιβλίο αυτό αξίζει να διαβαστεί από κάθε άνθρωπο που αγαπάει τούτο τον ταλαιπωρημένο τόπο. Αναδεικνύει το δομικό πρόβλημα της εξάρτησης ενός προνομιακού δημόσιου οργανισμού απ’ την πολιτική εξουσία, και τους τρόπους με τους οποίους αυτή η στρέβλωση οδηγεί στην τρέλα. Η αφήγηση παρουσιάζει την παράνοια της ΕΡΤ σε όλο της το μεγαλείο. Παρουσιάζει την ανικανότητα, τη μοχθηρία, τη σαπίλα των ανθρώπων που κυκλοφορούν στους διαδρόμους της και κοιτούν με όποιο τρόπο να πετύχουν ένα πράγμα: να πετύχουν το καλύτερο αποτέλεσμα για τον εαυτό και το μαγαζάκι τους. Κυκλοφόρησε μέσα σε εφημερίδα, αλλά τώρα μπορείτε να το βρείτε και στα βιβλιοπωλεία. Είναι πραγματικά απολαυστικό. Αν θέλετε να διαβάσετε ένα χρονικό για τα χρόνια του ΣΥΡΙΖΑ πάρτε το. Οι άνθρωποι που ευαγγελίζονται το ηθικό, το διαφορετικό, το αριστερό, δεν έχουν καμία διάθεση να προωθήσουν την αξιοκρατία, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη. Δεν τους ενδιαφέρουν οι πολλοί όπως διατυμπανίζουν. Ενδιαφέρονται μόνο να κάνουν δουλίτσες. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στον Σπύρο Κρίμπαλη για την παρρησία του. Είναι ένας γενναίος άνθρωπος, ένας πολίτης που αξίζει όλοι να τον ακούσουμε προσεκτικά.

8. Φυτώρια ευφυίας, Λούσι Γκρέχαν, μτφρ. Μαρία Παπαηλιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

«Η εκπαίδευση», γράφει στο τέλος του βιβλίου της η Λούσι Κρέχαν, «έχει την ικανότητα να καλλιεργεί ταλέντα, να εμπνέει ενθουσιασμό, να αυξάνει την κοινωνική κινητικότητα και να προσφέρει το όχημα που θα κάνει τους αυριανούς ενήλικες να εξελιχθούν σε μορφωμένους, δημιουργικούς, ενεργούς και ευσυνείδητους πολίτες. Όμως τα εκπαιδευτικά συστήματα είναι εξίσου ικανά να καταστρέφουν τα κίνητρα μαθητών και εκπαιδευτικών, να στερούν ευκαιρίες και να διευρύνουν προϋπάρχουσες ανισότητες». Η εργασία της θα πρέπει να διαβαστεί απ’ όλες κι όλους όσοι ασχολούνται με την εκπαίδευση, ή απλά ενδιαφέρονται για το μέλλον της χώρας και των παιδιών μας. Η Κρέχαν ταξίδεψε σε πέντε χώρες των οποίων τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν να επιδείξουν αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Φυσικά, δεν ανακάλυψε κάποια εκπαιδευτική ουτοπία, ούτε έγραψε έναν τυφλοσούρτη επιτυχίας που μπορεί να εφαρμοστεί παντού. Όλα τα συστήματα έχουν τα λάθη και τα προβλήματά τους και κάθε χώρα έχει τις ιδιαιτερότητές της. Όμως εδώ, ο αναγνώστης έχει τη σπάνια ευκαιρία να μάθει τι κάνουν οι άλλοι, πόσα είναι τα περιθώρια βελτίωσης της οπτικής και της πρακτικής μας, και να πιέσει προς μια καλύτερη κατεύθυνση, ώστε όπως γράφει η Κρέχαν να έρθουμε πιο κοντά στον πλέον κρίσιμο στόχο της κοινωνίας μας, «που δεν είναι άλλος από το να έχει κάθε παιδί και κάθε νέος άνθρωπος την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση». Από εκεί θα έπρεπε να ξεκινούν όλα. Ένα σημαντικό βιβλίο για όσους ενδιαφέρονται για το μέλλον των παιδιών μας.

9. Μορφωμένη, Τάρα Γουεστόβερ, μτφρ. Μαρία Φακίνου, Ίκαρος

Αν θέλετε να δείτε τι κάνει η δύναμη της μόρφωσης και της εκπαίδευσης, αν θέλετε να εμπνευστείτε απ’ τη δύναμη και το θάρρος του ανθρώπου που τα καταφέρνει against all odds, ανατρέξτε σ’ αυτό το βιβλίο. Ένα κορίτσι που γεννήθηκε σε μια οικογένεια σκληροπυρηνικών Μορμόνων, αποφασίζει να σπάσει την παράδοση και να πάει σχολείο. Ο πατέρας της πάσχει ξεκάθαρα από διπολική διαταραχή, η μητέρα της είναι εντελώς υποταγμένη σ’ αυτόν, ένας εκ των αδελφών της είναι βίαιος ψυχοπαθής. Πώς καταφέρνει ένας άνθρωπος, ειδικά μια γυναίκα, να αποδράσει από ένα τέτοιο περιβάλλον; Η μαρτυρία της Westover είναι συγκλονιστική. Αφηγείται πως, βήμα βήμα, ξέφυγε απ’ την παράνοια του πατέρα της, πως αυτονομήθηκε και προχώρησε στη ζωή της, πώς κατόρθωσε να ανοίξει τα μάτια της και να βγει απ’ το λαβύρινθο που της είχε πλέξει η οικογένειά της. Στην πορεία της συνάντησε ανθρώπους που τη βοήθησαν, αλλά και δομημένα περιβάλλοντα με υποστηρικτικούς μηχανισμούς που νοιάστηκαν για εκείνη προσωπικά. Νομίζω ότι μαζί με το «Τραγούδι του Χιλμπίλη, αναμνήσεις μιας οικογένειας και μιας κοινωνίας σε κρίση» του Τζέιμς Ντέιβιντ Βανς (εκδ. Δώμα, Μτφρ. Αριστείδης Μαλλιαρός) συνιστούν ένα σπουδαίο αναγνωστικό ταξίδι στην αμερικανική επαρχία, σε οικογενειακές και κοινωνικές παθογένειες που δεν είναι αποκλειστικά και μόνο «προνόμιο» των ΗΠΑ.

10.  Αόρατες γυναίκες, Κάρολαιν Κριάντο Περέζ, μτφρ. Κατερίνα Γουυλέτη, Βασιλική Μήσιου, Μεταίχμιο

Στο «δεξί χέρι» θέλησα να δω τι θα γινόταν αν οι ελληνίδες κι οι έλληνες ψήφιζαν μια γυναίκα για πρωθυπουργό τους. Φυσικά, σε μια χώρα τόσο καθυστερημένη στην ισότητα των φύλων, η προοπτική δεν θα μπορούσε να είναι ομαλή ή ανέφελη. Αυτό που θέλω να πω στο μυθιστόρημα είναι ότι προκειμένου να επέλθει κάποια σοβαρή αλλαγή χρειάζεται μια πιο συντονισμένη προσπάθεια, κι ότι δεν αρκεί να έρθει στην εξουσία ένα γυναικείο πρότυπο (κάτι που θα είναι σπουδαίο και πολύ πολύ θεμιτό βέβαια). Η αλλαγή παραδείγματος πρέπει να συνοδευτεί από ευρύτερες αλλαγές νοοτροπίας κι από αλλαγές στο σχεδιασμό θεσμών, υπηρεσιών, ακόμα και προϊόντων. Μια τέτοια προσπάθεια όμως προϋποθέτει την ύπαρξη πολύ συγκεκριμένων στοιχείων. To 2019 κυκλοφόρησε στα ελληνικά ένα σούπερ τεκμηριωμένο βιβλίο που κάνει ακριβώς αυτό: μιλά για την απουσία δεδομένων που αφορούν στις γυναίκες κι εξηγεί με ακρίβεια πώς δημιουργούνται οι συνθήκες της ανισότητας. Οι «Αόρατες γυναίκες | Προκαταλήψεις και διακρίσεις σε έναν κόσμο για άντρες» υπογραμμίζουν εντονότατα το γεγονός ότι το πέρασμα όλων μας απ’ αυτό τον κόσμο, οργανώνεται και σχεδιάζεται κατά κύριο λόγο με βάση το ανδρικό πρότυπο. Με υπερπληθώρα στοιχείων, δηλαδή με επίκληση στη λογική μας, η βρετανίδα συγγραφέας και δημοσιογράφος Caroline Criado Perez, μας λέει ότι είναι καιρός για αλλαγές. Στην εποχή των μεγάλων δεδομένων, των αλγορίθμων της τεχνητής νοημοσύνης, της ασύλληπτης επεξεργαστικής ισχύος των υπολογιστών, δεν υπάρχει καμμία δικαιολογία, παρά μόνο η σκανδαλώδης διατήρηση ενός αυθαίρετου προνομίου ανδρικής ανωτερότητας.

+1 Το μεγάλο φακέλωμα, Έντουαρντ Σνόουντεν, μτφρ. Χρήστος Καψάλης, Ψυχογιός

«Είχα όσα είχα θελήσει στη ζωή μου –αγάπη, οικογένεια κι επιτυχία απείρως μεγαλύτερη απ’ ό,τι μου άξιζε– και ζούσα σε έναν παράδεισο, ανάμεσα σε δένδρα κατάφορτα με καρπούς, κι από αυτούς μονάχα ένας μου ήταν απαγορευμένος. Το ευκολότερο πράγμα, κανονικά, θα ήταν να ακολουθήσω τους κανόνες». Με αυτό τον αφοπλιστικό τρόπο περιγράφει ο Eντουαρντ Σνόουντεν το ηθικό δίλημμα που αντιμετώπισε, όταν συνειδητοποίησε ότι ο δρόμος του πληροφοριοδότη δημόσιου συμφέροντος (whistleblower) θα ισοδυναμούσε με μια κατ’ ουσίαν κατεστραμμένη ζωή. Στην αυτοβιογραφία του, που μόλις κυκλοφόρησε στη χώρα μας υπό τον τίτλο «Το μεγάλο φακέλωμα», ο Σνόουντεν περιγράφει γλαφυρά τη ζοφερή περιπέτειά του στον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών, και μαζί εξηγεί την ουσία της υπόθεσής του, μιλώντας αναλυτικά για τα σπουδαία ευρήματα που έφερε στο φως η υποκλοπή διαβαθμισμένων πληροφοριών από μέρους του. Για περισσότερα, διαβάστε το άρθρο μου στην Καθημερινή.

Εύχομαι σε όλους καλές γιορτές, καλές αναγνώσεις και με το καλό να υποδεχτούμε όλοι το νέο έτος!