Παρακολούθησα δια ζώσης την πολύ ενδιαφέρουσα ημερίδα «Social Media και Επικοινωνία» που διοργανώθηκε την Τετάρτη 18/2/09 στο νέο μουσείο Μπενάκη απ’ το Ινστιτούτο Επικοινωνίας και θέλω να καταγράψω μερικές απ’ τις σκέψεις που έκανα φεύγοντας.

Η λέξη «Έλεγχος» ήταν κατά η γνώμη μου το κεντρικό σημείο όλης της ημερίδας. Παρότι όμως αναφέρθηκε πάρα πολλές φορές στην εν λόγω ημερίδα, και από διαφορετικούς ομιλητές, ελάχιστες στιγμές τής αποδόθηκε μεγάλο βάρος ή ανάλυση. Κι αυτό είναι μέρος του προβλήματος που συναντάται όταν το θέμα μιας ημερίδας είναι τόσο ευρύ. Αλλά αυτό ανήκει στο πεδίο των οργανωτών. Εδώ θα προσπαθήσω να αποτυπώσω μερικές υποκειμενικές εντυπώσεις και σκέψεις που προκλήθηκαν απ’ τις ομιλίες και τις παρεμβάσεις. Ίσως τελικά όλες οι ημερίδες να επιβεβαιώνουν την αξία τους χρονοκαθυστερημένα, όταν συμμετέχοντες και θεατές μπαίνουν στον κόπο να καταγράψουν τις εντυπώσεις τους.

Ο Έλεγχος είναι μια έννοια με πολλές σημασίες.Υπάρχει ο Έλεγχος που ασκεί μια εξουσία πάνω σε μια άλλη. Υπάρχει ο έλεγχος μιας λειτουργίας σωματικής, τεχνικής ή άλλης. Υπάρχει ο έλεγχος ενός ατόμου πάνω σ’ ένα άλλο. Υπάρχει ο έλεγχος με την έννοια της εξέτασης, του περιορισμού, της διοίκησης και υπάρχει και ο έλεγχος που παίρνουν οι μαθητές. Όλες αυτές οι σημασίες, αναφέρονται σε ελέγχους που άλλοτε είναι περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο απαραίτητοι. Το να έχει ένας άνθρωπος τον έλεγχο των χεριών και των ποδιών του, ή ακόμα και του αυτοκινήτου του είναι κάτι πολύ σημαντικό. Αντίθετα το να ελέγχει ένα κράτος την κάθε κίνηση των πολιτών του, επιτηρώντας τους διαρκώς, είναι κάτι πολύ καταπιεστικό και προβληματικό. Επίσης ο γονεϊκός έλεγχος μπορεί να κρίνεται απαραίτητος ως κάποια ηλικία, αλλά από μια ηλικία και μετά γίνεται απάνθρωπος. Ο έλεγχος έχει πολλές όψεις κι είναι θεμιτός σε πάρα πολλά πεδία της ζωής. Χωρίς έλεγχο η ζωή κινδυνεύει διαρκώς. Απ’ την άλλη ο υπερβολικός έλεγχος εγκυμονεί τον κίνδυνο του φασισμού. Σε ποιόν έλεγχο όμως αναφερόμαστε πιο συχνά;

Στην Ελλάδα, αλλά και αλλού, τείνουμε να ταυτίζουμε τον έλεγχο με τη χειραγώγηση και τη στενή παρακολούθηση των άλλων. Ο Ζυλ Ντελέζ είχε γράψει ένα διάσημο δοκίμιο με τον τίτλο «Η κοινωνία του ελέγχου» μιλώντας ακριβώς για αυτή την σημασία. Η εξουσία θέλει να μας ελέγχει με τον τρόπο που μας ελέγχει ο Μεγάλος Αδελφός, λέει ο Ντελέζ κι έχει δίκιο. Βέβαια, για να υπάρξει μια στοιχειώδης κοινωνική οργάνωση πρέπει να υπάρχει ένας, έστω περιορισμένος, βαθμός ελέγχου. Ποιός μπορεί να υποστηρίξει ότι είναι δυνατό να μεγαλώσουν παιδιά με υπευθυνότητα χωρίς να ελέγχονται στα πρώτα τους βήματα; Ο έλεγχος δεν περιλαμβάνει μόνο την αποτροπή κινήσεων που δε μας αρέσουν. Συχνά, αυτός που ελέγχει, σώζει ζωές. Ο ναυαγοσώστης, ο δασοφύλακας, οι τεχνολογίες που επιτηρούν το φυσικό περιβάλλον, και δεκάδες άλλες υπηρεσίες προστατεύουν τη ζωή και το περιβάλλον ασκώντας έλεγχο. Χωρίς έλεγχο, τα πράγματα μπορούν να βυθίσουν τους πάντες στο σκοτάδι, διότι ο έλεγχος τακτοποιεί κατά κάποιο τρόπο το άγνωστο. Χωρίς τον έλεγχο ο άνθρωπος ακινητοποιείται απ’ το φόβο του αγνώστου. Αλλά ας μην πάμε τόσο βαθιά.

Η επίκληση του ελέγχου έχει σαν αποτέλεσμα μια βαριά ατμόσφαιρα διότι κυρίως άνθρωποι με φτωχή αντιεξουσιαστική κουλτούρα φροντίζουν να ταυτίζουν τον έλεγχο με το αρνητικό. Οι αρνητές του ελέγχου, αντιλαμβάνονται κάθε έλεγχο ως καταπίεση, σαν να μιλάμε διαρκώς για φυλακές. Εδώ, οτιδήποτε «ελεγκτικό» συνοδεύεται από δύσθυμα συναισθήματα και διαθέσεις. Είναι λογικό, σε κανέναν δεν αρέσει ο έλεγχος. Όμως, αν θέλουμε να ζούμε σε κοινότητες, ο έλεγχος είναι απαραίτητος. Και τις περισσότερες φορές σωτήριος. Φυσικά ο έλεγχος εγείρει πολλά ερωτήματα, μερικά απ’ τα οποία θα πρέπει να απαντήσουμε είτε αμφισβητώντας είτε υπερασπίζοντάς τον. Εν προκειμένω, στο θέμα της ημερίδας «Social Media και επικοινωνία» ο έλεγχος σχετίζεται με την προσπάθεια των διαφημιστών και των διαφημιζόμενων να ασκήσουν έλεγχο πάνω στο Διαδίκτυο ή στους πελάτες τους. Εδώ όμως, όπως σωστά είπε ο Νίκος Δρανδάκης στην εισήγησή του, ο έλεγχος χάνεται, διότι στα Κοινωνικά Μέσα και Δίκτυα, δεν υφίσταται κεντρική διαχείριση της γνώμης. Τώρα οι χρήστες κάνουν ό,τι θέλουν με την εικόνα των επιχειρήσεων, κι είναι μάταιο να προσπαθήσει κάποιος να ανακτήσει τον έλεγχο.

Βέβαια, αυτά είναι ενδιαφέροντα να λέγονται, γιατί ακούγονται ως πολύ φιλελεύθερα, αλλά στην ουσία τους δεν είναι. Η κοινωνία που δεν χρησιμοποιεί τον έλεγχο ως αναγκαίο συνεκτικό κρίκο μεταξύ των μελών και των θεσμών της, δύσκολα μπορεί να επιβιώσει. Δεν αναφέρομαι στον φόβο, αλλά στην αποτρεπτική ισχύ που έχει ο ελεγκτικός μηχανισμός. Είναι κατά τη γνώμη μου, ό,τι πιο δημοκρατικό σε κοινωνίες που έχουν διογκωθεί και ταυτόχρονα έχουν κατακερματιστεί. Αν ένα κράτος δεν ελέγξει τις επιχειρήσεις, αν ένα κράτος δεν ελέγξει τον ίδιο τον εαυτό του, εάν οι πολίτες δεν ελέγξουν το κράτος, τους πολιτικούς και πάει λέγοντας, δεν υπάρχει άλλος τρόπος απ’ τον άμεσο φόβο να διοικηθεί ένας πληθυσμός. Στη δημοκρατία, ακόμα και στις πιο άμεσες μορφές της, ο έλεγχος είναι εγεγγραμμένος ως μια βαθιά, αναγκαία και σωτήρια λειτουργία, που επιτρέπει το μεγαλύτερο δυνατό βαθμό ελευθερίας στους πολίτες.

Ακόμα και στον κομμουνισμό, ή στην αναρχία, χρειάζεται έλεγχος. Αν υποθέσουμε ότι ένα εργοστάσιο διοικείται από εργατικό συμβούλιο. Δεν πρέπει οι υπόλοιποι εργάτες να ελέγχουν το συμβούλιο; Ομοίως, όσοι έχουν πιο υπεύθυνες θέσεις, δεν πρέπει να υπόκεινται σε διαρκή έλεγχο; Με την πληροφορία που μεταδίδουν τα όποια Μέσα ενημέρωσης, άραγε δεν ισχύει το ίδιο; Δεν πρέπει να ελέγχεται η εγκυρότητα των όσων μεταδίδονται απ’ τα Μέσα ή τους ιδιώτες; Αυτός που κατασκευάζει ένα σπίτι δεν πρέπει να ελέγχεται; Αυτός που εκπαιδεύει, αυτός που παράγει τρόφιμα κ.λπ.; Σε μια κοινωνία τυφλής εμπιστοσύνης ο έλεγχος θα μπορούσε να αυτοκαταργηθεί, αλλά ακόμα και τότε θα ήταν απαραίτητος ως αυτοέλεγχος τουλάχιστον. Ακόμα και στην αταξική κοινωνία, ακόμα και στην κοινωνία χωρίς κεντρική εξουσία, ο έλεγχος θα ήταν απαραίτητος για να διασφαλίζει ότι κανένας δε θα καταχραζόταν την εμπιστοσύνη των άλλων. Ακόμα και σε μια κοινωνία απόλυτης εμπιστοσύνης, ο έλεγχος χρειάζεται ως μηχανισμός. Το ίδιο το σώμα μας πρέπει να το ελέγχουμε τακτικά, διότι μας δίνει μηνύματα, που αν τα αγνοήσουμε θα διογκωθούν και μπορεί να γίνουν θανατηφόρα. Η ανεξέλεγκτη δράση και η απώλεια του ελέγχου είναι συνώνυμη του φόβου και του χάους. Η πλήρης απουσία ελέγχου οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στο θάνατο. Χωρίς έλεγχο ένα σώμα, φυσικό ή κοινωνικό, καταλήγει στην τρέλα, στην αρρώστεια, στο καθαρό ένστικτο, στο μηδέν.

Αυτές τις σκέψεις έκανα όταν άκουγα να εκφέρεται η λέξη έλεγχος με αρνητικό πρόσημο. Μια κυρία μάλιστα απ’ το κοινό, διαφημίστρια κατά πάσα πιθανότητα ή υπεύθυνη δημόσιων σχέσεων, είπε κάτι αδιανόητο αλλά κανείς δεν έδειξε να ενοχλείται. Είπε λοιπόν, ότι εδώ και χρόνια προσπαθεί να πείσει τους δημοσιογράφους ότι οι δημόσιες σχέσεις δεν πρέπει να υπόκεινται σε κανενός είδους έλεγχο. Η κυρία αυτή δηλαδή θέλει οι δημόσιες σχέσεις μιας εταιρείας να έχουν προσλάβει δημοσιογράφους οι οποίοι ταυτόχρονα να εργάζονται και σε εφημερίδες στο πόστο που ενδιαφέρει τη συγκεκριμένη εταιρεία. Αυτά είναι ανήκουστα πράγματα. Όλοι πρέπει να ελεγχόμαστε. Είναι ευθύνη όλων μας να δημιουργούμε και να διατηρούμε ελεγκτικούς μηχανισμούς που θα αποτρέπουν τις εκτροπές και τις στρεβλώσεις. Ένας δημοσιογράφος δε μπορεί ταυτόχρονα να εργάζεται σ’ ένα μέσο ενημέρωσης και σ’ ένα γραφείο τύπου πολιτικού. Αν δεν υφίστανται διαφανείς όροι και διαδικασίες στην κοινωνική οργάνωση, τότε συμβαίνουν δύο τινά: απ’ τη μια ωφελούνται όσοι έχουν πραγματικά μεγάλη δύναμη κι όσοι τους ακολουθούν, κι απ’ την άλλη ωφελούνται όσοι διεκδικούν να έχουν ανάλογη δύναμη. Σε κάθε περίπτωση οι υπόλοιποι, η μάζα, μένει με ψευδαισθήσεις ελευθερίας, και φόβο. Ο έλεγχος, ο δημοκρατικός έλεγχος των εξουσιών είναι η βάση της δημοκρατίας. Ο νομοθέτης, ο δικαστής, ο αστυνόμος, ο δημοσιογράφος, ο επιχειρηματίας, ο διαφημιστής, όλοι πρέπει να ελέγχονται απ’ τους πολίτες. Αλλά και ο πολίτης που αυθαιρετεί, που χτίζει σε δασικές εκτάσεις, που ρυπαίνει κ.λπ. πρέπει να ελέγχεται. Μια κοινωνία που θέλει να λειτουργεί, πρέπει να διασφαλίζει ελέχγους όλων από όλους.

Και μιλώντας για Κοινωνικά Μέσα: με τους μπλόγκερ, θα πει κάποιος, τί γίνεται, πρέπει να ελεγχθούν κι αν ναι, πώς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, εντός ενός τόσο άναρχου Μέσου, όπως το Διαδίκτυο; Η απάντηση είναι προφανής. Ναι, και οι μπλόγκερ, ως δημόσια πρόσωπα πρέπει να ελέγχονται, κάτι που συμβαίνει βέβαια και σήμερα. Αν κάποιος μπλόγκερ παρεκτραπεί κι αρχίζει να ανεβάζει υλικό παιδικής πορνογραφίας στο ιστολόγιό του, θα εντοπιστεί και θα συλληφθεί. Είτε εντοπιστεί από τις αρχές απευθείας, είτε από άλλους χρήστες, ένα θα είναι γεγονός: οι ελεγκτικοί μηχανισμοί της κοινωνικής οργάνωσης θα έχουν λειτουργήσει.

Επιπλέον, το ότι οι καταναλωτές μπορούν ελεύθερα να πουν στο Διαδίκτυο τη γνώμη τους είναι εξαιρετικό. Το να γίνουν όμως ασαφή και αδιαφανή τα όρια της διαφήμισης και της λεγόμενης «επικοινωνίας» μ’ εκείνα της δημοσιογραφίας είναι πρόβλημα, διότι έτσι οι επιχειρήσεις θα έχουν την ευκαιρία να εξαγοράσουν την καλή ή την κακή γνώμη των χρηστών, κάνοντας την αλήθεια πραγματικά δυσδιάκριτη. Ιδανικά θα έπρεπε, για παράδειγμα, να είναι εμφανές πότε το περιεχόμενο ενός μπλογκ είναι διαφημιστικό και πότε είνα προϊόν υποβολής. Αυτό φυσικά χρειάζεται διεκδίκηση, διότι οι εταιρείες δε θα το δεχτούν εύκολα, ούτε και οι ωφελημένοι απ’ αυτές. Τις επιχειρήσεις τις συμφέρει να δρουν ανεξέλεγκτα και στο σκοτάδι καθώς έτσι μπορούν να διαχέουν την εικόνα τους χωρίς να ελέγχονται, ούτε για τις μεθόδους, ούτε για το περιεχόμενο των μηνυμάτων τους.

Ο έλεγχος θα μπορούσε να εκλείψει σε μια κοινωνία απόλυτης εμπιστοσύνης, αλλά κάτι τέτοιο είναι μάλλον ανέφικτο, αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές. Φυσικά, ο έλεγχος μπορεί να αντικατασταθεί από άλλους αποτρεπτικούς μηχανισμούς, όπως ο φόβος και ο τρόμος, αλλά τότε δε θα μιλάμε για δημοκρατία. Κατά τη γνώμη μου, το μεγάλο ερώτημα προκύπτει όταν αποδεχόμεστε την αναγκαιότητα του ελέχγου αλλά δεν γνωρίζουμε ΠΟΙΟΣ θα τον ασκεί. Η εύλογη απάντηση είναι: διάφορες αρχές και δομές που οργανώνονται δημοκρατικά και απαρτίζονται από (κυκλικά) ΟΛΟΥΣ τους εμπλεκόμενους. Η συμμετοχή των πολιτών στα όργανα ελέγχου της πολιτείας, είναι μια εγγύηση υγειούς δημοκρατικής λειτουργίας. Όσο οι πολίτες απομακρύνονται από το καθήκον του ελέγχου, τόσο διάφοροι «ειδικοί εκπρόσωποι» θα τους κοροϊδεύουν. Ο έλεγχος, από καταδικασμένη πρακτική, πρέπει να γίνει αίτημα των καιρών μας. Οι ανεξέλεγκτες δράσεις διαιωνίζουν τις ανισότητες, την κοινωνική αδικία, τη φτώχεια, τα ειδικά προνόμια κάποιων, τη διαφθορά, την αυθαιρεσία, την ανομία.

Όχι τυχαία, η καινούργια διαφημιστική καμπάνια του ΟΤΕ για την ψηφιακή τηλεόραση λανσάρεται με το σύνθημα TAKE CONTROL («πάρε τον έλεγχο»). Λέω όχι τυχαία, διότι οι διαφημιστές ψυχανεμίζονται που εστιάζεται σήμερα το μείζον πρόβλημα. Η οριστική, καθολική και αμετάκλητη απώλεια του όποιου ελέγχου καθώς και το αρνητικό ισοδύναμό του, αυτό που ενσαρκώνει η παθογένεια του CONTROL FREAK («εμμονή με τον έλεγχο»), φαντάζουν ως μόνες διακριτές λύσεις απ’ το παρόν αδιέξοδο. Καλώντας τον καταναλωτή να πάρει τον έλεγχο, οι διαφημιστές προβάλουν τη δική τους λύση, που είναι βέβαια και η πιο σωστή. Αν δεν καταναλωθούν καινούργια προϊόντα, η σημερινή κρίση θα εξαπλωθεί και θα καταπλακώσει τα πάντα. Το σύνθημα δεν είναι «να πάρουμε τις ζωές στα χέρια μας». Οι ζωές μας είναι και ήταν πάντα στα χέρια μας, πολλοί από εμάς δεν έχουμε παρά μόνο αυτές. Το θέμα είναι να βρούμε την ακριβή ποσότητα και ποιότητα του ελέγχου που πρέπει να έχουμε επάνω στην κοινή ζωή μας. Να τον επινοήσουμε, να τον συζητήσουμε, να τον εφαρμόσουμε. Λανσάρω λοιπόν κι εγώ, το νέο σύνθημα: «να ανακτήσουμε τον έλεγχο της ζωής, της κοινωνίας και των Μέσων μας» πριν παραλύσουμε απ’ το φόβο της οριστικής απώλειας του ελέγχου, ή απ’ την απειλή του υπερβολικού ελέγχου.