Τί χρονιά κι αυτή. Ίσως η δυσκολότερη της ενήλικης ζωής μας. Το 2020 δεν έβαλα υψηλό αναγνωστικό στόχο. Συνειδητά, διάβασα λιγότερο απ’ τις προηγούμενες χρονιάς, γιατί ένιωσα κάποια στιγμή ότι το διάβασμά μου έγινε ψυχαναγκαστικό. Ήμουν πολύ πιο επιλεκτικός φέτος, και διάβασα κυρίως για τις δουλειές μου. Κυκλοφόρησα ένα νέο βιβλίο, το Homo Automaton, Η τεχνητή νοημοσύνη κι εμείς (GarageBOOKS), και η μετάφραση που έκανα στο βιβλίο Νέα σκοτεινή εποχή, Η τεχνολογία και το τέλος του μέλλοντος (Μεταίχμιο) έφτασε στα βιβλιοπωλεία. Η χρονιά αυτή σημαδεύτηκε απ’ την απώλεια του Ντίνου Χριστιανόπουλου, για την οποία έγραψα στην Καθημερινή λίγα λόγια. Θα λείψει πολύ σε όλους μας το πνεύμα του, αλλά όσο περνά ο χρόνος θα έχουμε περισσότερες ευκαιρίες να ανατρέχουμε στην ποίησή του. 

Τα βιβλία που ξεχώρισα το 2020 (5 μυθιστορήματα και 5 δοκίμια), χωρίς αξιολογική σειρά ήταν:

1. «Το αρχείο των χαμένων παιδιών», Βαλέρια Λουιζέλι, μτφρ, Βασιλική Κνήτου, εκδ. Μεταίχμιο.

Κυκλοφόρησε στην Ελλάδα πριν από ένα χρόνο περίπου, αλλά για ‘μένα ήταν η αποκάλυψη του καλοκαιριού. Το μυθιστόρημα της Λουιζέλι, θα ‘λεγα χωρίς δισταγμό ότι είναι ένα πραγματικά σπουδαίο έργο, ίσως το καλύτερο μυθιστόρημα που διάβασα τον τελευταίο χρόνο. Πρόκειται για ένα καθηλωτικό ταξίδι δρόμου, και ταυτόχρονα για μια περίτεχνη αφήγηση για την γονεϊκότητα, την αναζήτηση εαυτού, ταυτότητας και σκοπού. Ένα ζευγάρι σμίγει τα παιδιά του και ξεκινά μια διαδρομή στα βάθη της Αμερικής. «Κάθε μέρα ταξιδεύουμε προς τα μπρος» λέει η πρωταγωνίστρια, «αν και κάποιες φορές έχει κανείς την αίσθηση ότι είμαστε παγιδευμένοι σ’ έναν κυλιόμενο τάπητα». Καθένας ψάχνει το δικό του προορισμό, καθένας έχει το δικό του πολυεπίπεδο στόχο. Αλλά στην ασύμπτωτη τελικά πορεία τους, αμφότεροι ζουν τον χειρότερο εφιάλτη ενός γονιού. Χάνουν τα παιδιά τους. Η αφήγηση αλλάζει διαρκώς προοπτική. Παρακολουθούμε τις παράλληλες διαδρομές ανθρώπων που βρίσκονται «μόνοι μαζί», και ένα αρχείο που σχηματίζεται μπροστά στα μάτια μας απ’ τη δράση τους. Η αμερικανίδα συγγραφέας αναδεικνύει ταυτόχρονα μια σειρά θεμάτων που μας αφορούν όλους, γονείς και μη. Τί θα συμβεί αν βρεθούμε στη θέση των πρωταγωνιστών; Τί γίνεται όταν ένα παιδί χάνεται απ’ τους γονείς του; Το βιβλίο έχει ειδικό βάρος για όσους φροντίζουν ανήλικους ανθρώπους γιατί θα τους δώσει μια ευκαιρία να επανεκτιμήσουν τη σχέση τους με τα δικά τους παιδιά, αλλά και με τα παιδιά των άλλων. Όποιος αγαπά τη μυθοπλασία, και θέλει να παρακολουθεί την εξέλιξή της, σ’ αυτό το μοντερνιστικό μυθιστόρημα, θα ανανεώσει το ενδιαφέρον του. Είναι ένα ευφυές, στιβαρό βιβλίο, με ρυθμό, και βάθος. Μια λογοτεχνία που, όπως λέει η αφηγήτρια, «δεν απομακρύνει εμάς και τα παιδιά από την πραγματικότητα, αλλά που μπορεί τελικά να μας βοηθήσει να τους εξηγήσουμε ένα μέρος της». 

2. Λάννυ, Max Porter, μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, Πόλις.

Ξεκινάει και λες «μπα, αποκλείεται να το συνεχίσω». Σταματά όμως το παραληρηματικό κείμενο και εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια σου μια ακόμα ιστορία εξαφάνισης παιδιού, αυτή τη φορά μέσα από μια πιο λυρική, και πιο ελεύθερη, και πειραματική μορφή. Αυτό το μυθιστόρημα λάμπει.

3. «Ο σκύλος μου ο ηλίθιος», Τζων Φάντε, μτφρ. Θάνος Σαμαρτζής, Δώμα.

Επειδή πολύ βάρυναν τα πράγματα, ας επιχειρήσουμε να δούμε και την κωμική τους όψη. Οι εκδόσεις Δώμα μας σύστησαν πρόσφατα τον Τζον Φάντε, συγγραφέα που έκανε καριέρα κυρίως ως σεναριογράφος ταινιών που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν. Η νουβέλα του μοιάζει με ντους σε μπανιέρα με χαλασμένο «τηλέφωνο». Εκεί που χαλαρώνεις και γελάς με το σαρκαστικό ύφος και την ατμόσφαιρα, το νερό ξαφνικά ζεματάει, και σου ‘ρχεται αυθόρμητα να διαμαρτυρηθείς. Ο ήρωας του βιβλίου είναι ένας τύπος που κανένας φυσιολογικός άνθρωπος δε θα ήθελε να έχει για φίλο. Σύμφωνοι, είναι ευφυής, πνευματώδης, πληθωρικός, αστείος, βλάσφημος, ευάλωτος, γοητευτικός. Αλλά δε μπορεί να σου εμπνεύσει καμία εμπιστοσύνη. Στο τέλος καταλαβαίνουμε ότι έχει καλή καρδιά, αλλά για να μας αφήσει να το δούμε, μας εκθέτει σε πλήρη θέα τον κυνισμό του, και ενίοτε τη μισανθρωπία του. Κοινώς, μας βγάζει την ψυχή. Αλλά το κάνει ωραία. Κι επειδή μιλάμε για μυθοπλασία, κι όχι πραγματική ζωή, ο γλοιώδης Χένρι Μολίσε, μπορεί για λίγο να γίνει φίλος μας. Ο Φάντε μπαίνει στα παπούτσια του γλίτσα χαρακτήρα του, τόσο πειστικά, που καθώς διαβάζεις, προβλέπεις τις αντιδράσεις του, και θέλεις κι άλλο. Καθώς διαβάζω, υποθέτω ότι έτσι θα έγραφε ο Τσαρλς Μπουκόφσκι αν σπιτωνόταν, αν έκανε παιδιά, αποφάσιζε να ακολουθήσει μια καριέρα κι έκοβε την κατάχρηση του αλκοόλ. Έτσι θα έγραφε ένας οικογενειάρχης, νηφάλιος Μπουκόφσκι. Μπαίνω στην wikipedia να μάθω πληροφορίες για τον συγγραφέα και διαβάζω ότι ο Μπουκόφσκι είχε ανακαλύψει τον Φάντε, κι ήταν μάλιστα ενθουσιώδης οπαδός του. «Είναι ο θεός μου», είχε δηλώσει κάποια στιγμή. Τώρα εξηγούνται όλα, σκέφτομαι. Ο Φάντε είναι ένας κλασικός. 

4. «Σε πρώτο πρόσωπο», Ρίτσαρντ Φλάναγκαν, μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, Ψυχογιός.

«Στη ζωή επιτρέπεται το χάος, αλλά τα βιβλία πρέπει να δημιουργούν ψεύτικα την ιδέα πως η ζωή είναι τάξη», λέει σ’ ένα απ’ τα παραληρήματά του ο χάρτινος συγγραφέας. Ο Ρίτσαρντ Φλάναγκαν έχει αποδείξει ότι είναι ένας μάστορας της γραφής. Εξάλλου, το βραβείο Booker δεν το παίρνεις τυχαία. Με το έβδομο μυθιστόρημά του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά, δείχνει και πάλι τα συγγραφικά δόντια του. Στις αρχές του ‘90, όταν δούλευε στην οικοδομή, και προσπαθούσε να γράψει το πρώτο του μυθιστόρημα, τον προσέγγισε ο ο Τζον Φρίντριχ, ο μεγαλύτερος απατεώνας της Αυστραλίας, και του πρόσφερε 10 χιλιάδες δολάρια για να γράψει ως ghost writer την αυτοβιογραφία του. Μέσα σε 6 εβδομάδες. Όπως λέει ο Φλάναγκαν, «ο Φρίντριχ είχε καταχραστεί ένα δισεκατομμύριο δολάρια σε σημερινά λεφτά, είχε φτιάξει ουσιαστικά έναν μυστικό στρατό, και η υπόθεση είχε βγει στην επιφάνεια. Ο σωματοφύλακάς του ήταν φίλος μου, αυτός μας έφερε σε επαφή. Ο Φρίντριχ δούλεψε 3 εβδομάδες μαζί μου, και μετά τίναξε τα μυαλά του στον αέρα. Έμεινα να κάνω τον συγγραφέα-φάντασμα σ’ ένα φάντασμα». Ο Φλάναγκαν ήταν τυχερός με την εξέλιξη των πραγμάτων. Εκείνος γλίτωσε από ένα απρόβλεπτο μέλλον, κι εμείς έχουμε στα χέρια μας το συναρπαστικό μυθιστόρημά του, που ακολουθεί τον νεαρό αποτυχημένο συγγραφέα σε μια ελικοειδή διαδρομή προς την αλήθεια με συνοδοιπόρο ένα μεγάλο απατεώνα, ο οποίος λέει: «Το να πεθαίνεις από γεράματα, συνέχισε, είναι σπάνιος, μοναδικός, ασυνήθιστος θάνατος. Είναι το τελευταίο και ακραίο είδος θανάτου. Ενθαρρύνει τους ανθρώπους να ζουν μια ζωή αφιερωμένη στο να μην πεθαίνουν, πράγμα που είναι στην πραγματικότητα ένας άλλος τρόπος να μη ζεις. Το να ξέρεις πως ο θάνατος έρχεται κι έρχεται σύντομα, το να πεθαίνεις νωρίς, είναι να ζεις καλύτερα το τώρα. Αυτό δε θέλουμε όλοι;». 

5. Ορδέσσα, Μανουέλ Βίλας, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Ίκαρος.

«Στην Ισπανία, όσο πιο φτωχός είσαι, τόσο πιο πολύ αγαπάς τα Χριστούγεννα». Τάδε έφη Μανουέλ Βίλας, μεταξύ πολλών πολλών άλλων, στην «Ορδέσα». Τι να πρωτοπεί κάποιος για αυτό το απολαυστικό βιβλίο. Είναι ένα απ’ τα πολύ ωραία δείγματα autofiction. Θραυσματικό, έξυπνο, άμεσο, τολμηρό. Η φωνή του συγγραφέα ακούγεται με εκπληκτική καθαρότητα και σε κερδίζει απ’ την πρώτη στιγμή. Έχει πολύ χιούμορ και πικρή ειρωνεία, αλλά το δυνατό του σημείο είναι οι παρατηρήσεις του αφηγητή για τις ανθρώπινες σχέσεις, και κυρίως τις οικογενειακές. Είναι ένα σπαρακτικό τραγούδι, ένα ποίημα για την απώλεια των γονιών, της νεότητας, των ψευδαισθήσεων. Η μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, όπως πάντα, υποδειγματική.

Μη μυθοπλασία:

6. «Μιλώντας σε αγνώστους. Τι πρέπει να γνωρίζεις για τους ανθρώπους που δεν γνωρίζεις», Μάλκολμ Γκλάντγουελ, μτφρ. Δάφνη Παπαδούδη, Κλειδάριθμος.

«Πιστεύουμε ότι μπορούμε εύκολα να διαβάσουμε το μυαλό των άλλων στηριζόμενοι στα πιο αβάσιμα στοιχεία. Πετάμε τη σκούφια μας όταν πρόκειται να κρίνουμε αγνώστους. Φυσικά, ποτέ δεν θα το κάναμε αυτό στον εαυτό μας. Εμείς είμαστε πολύπλευροι, σύνθετοι και αινιγματικοί. Οι άγνωστοι είναι εύκολες περιπτώσεις. Αν καταφέρω να σας πείσω για ένα μόνο πράγμα με αυτό το βιβλίο, ας είναι το εξής: Οι άγνωστοι δεν είναι καθόλου εύκολες περιπτώσεις». Αυτά γράφει ο Μάλκολμ Γκλάντγουελ στο τέλος του πρώτου μέρους του νέου βιβλίου του. Σε κάθε περίπτωση είναι ένας απ’ τους πιο ευφυείς συγγραφείς δοκιμίων στον κόσμο, και κάθε νέο προϊόν της σκέψης του αξίζει να προσεχτεί γιατί είναι πραγματικά απολαυστική η ανάγνωσή του. Προσωπικά, με ενθουσιάζει πάντα η έρευνά του. Τα βιβλία του Γκλάντγουελ είναι η επιτομή της αναπάντεχης και πολυπρισματικής θέασης των πραγμάτων. Και ναι, μ’ έπεισε ότι οι άγνωστοι είναι «σκληρά καρύδια». Θα μπορούσαν σίγουρα κάποια πράγματα να ειπωθούν χωρίς όλη αυτή τη σάλτσα των λίγο εντυπωσιοθηρικών συμβάντων, αλλά αυτή είναι η συνθήκη των βιβλίων του. Είναι γραμμένα σαν ιστορίες μυθοπλασίας, αλλά δε τους λείπει ποτέ η ουσία. Σε παίρνουν απ’ το χέρι και σε οδηγούν στα συμπεράσματα των ιδεών με τον τρόπο που το κάνουν οι καλοί παραμυθάδες, ή αλλιώς, storytellers. Ο κατάλογος των πραγμάτων που μαθαίνει κάποιος κλείνοντας το βιβλίο είναι μακρύς. Τα κυρίως δίδαγμα ωστόσο είναι ένα: έχουμε αδυναμίες, πρέπει να τις μάθουμε, κι ενεργητικά να τις καταπολεμήσουμε. Εύκολο να το λες, δύσκολο να το κάνεις πράξη. Εν κατακλείδι, αν θέλει κάποιος να ξεκινήσει να καταλαβαίνει τους άλλους, ας σταματήσει να βγάζει εύκολα και γρήγορα συμπεράσματα. Ας κοιτάξει τον κόσμο των αγνώστων, όπως προτείνει ο Γκλάντγουελ. Αυτό θα ήταν μια καλή αρχή.

7. Facebook: The inside story, Stephen Levy, Penguin.

Στις σελίδες αυτού του εξαντλητικής δημοσιογραφικής έρευνας, ο βετεράνος δημοσιογράφος τεχνολογικών θεμάτων Στίβεν Λέβι, αφηγείται την αθέατη ιστορία του Facebook έχοντας εξασφαλίσει προνομιακή πρόσβαση τόσο στα γραφεία των υπαλλήλων όσο και στο ίδιο το σπίτι του ιδρυτή του, Μαρκ Ζάκερμπεργκ. Επί τρία χρόνια, εκμυστηρεύεται ο συγγραφέας, «κατέγραφα την πιο περίπλοκη, δραματική, και πολωτική ιστορία που βίωσα ποτέ στην καριέρα του». Μια αξιοζήλευτη καριέρα που γέννησε σπουδαία βιβλία της τεχνολογικής ιστορίας των καιρών μας, όπως το κλασικό «Hackers, heroes of the computer revolution» (εκδ. O’Reilly, 2010). 

Το κείμενο του Λέβι αποτελεί τεκμήριο δημοσιογραφικής κάλυψης, που φωτίζει τόσο τα λαμπερά όσο και τα σκοτεινά σημεία της τεράστιας επιτυχίας της τεχνολογικής αυτής μηχανής που γεννήθηκε και μεγάλωσε επίσης στην Κοιλάδα του Πυριτίου. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό χρονικό της ανάδυσης ενός καινούργιου κόσμου. Και παρότι κρατά συνειδητά αποστάσεις, και προσπαθεί να ισορροπεί την κριτική του με την υπερασπιστική γραμμή της εταιρείας και του ίδιου του ιδρυτή της, δεν τους χαρίζεται. Στην εισαγωγή κιόλας γράφει: «αυτές οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες βασίστηκαν αρχικά στον ιδεαλισμό των ιδρυτών τους, αλλά τώρα αντιμετωπίζονται ως μέρος μιας Φαουστικής διαπραγμάτευσης: για τα θαύματα που μας προσφέρουν πληρώνουμε τίμημα, με την προσοχή μας, την ιδιωτικότητά μας, τον αλληλοσεβασμό μας. Και τώρα τρομάζουμε με την εξουσία τους». 

Το νόημα είναι απλό: εσύ κι εγώ, ο χρήστης της πλατφόρμας ως άλλοι Φάουστ, δημιουργήσαμε λογαριασμό στο Facebook κι υπογράψαμε μια συμφωνία με τον Ζάκερμπεργκ, έναν ακόμα «σπασίκλα με όνειρα», χωρίς να διαβάσουμε τους εκτενείς της όρους ποτέ, ώστε να μας προσφερθεί διασκέδαση, ενημέρωση,  επικοινωνία, και εξουσία στην παλάμη του χεριού μας. Το τίμημα ήταν να χάσουμε την «ψυχή» μας. Έχουμε εθιστεί στα λάικς λες και παίζουμε σε κουλοχέρη, δε μπορούμε να συγκεντρωθούμε, νιώθουμε πολύ πιο μόνοι, συγκρινόμαστε διαρκώς, και νιώθουμε πολύ πιο αδύναμοι να επηρεάσουμε τα πράγματα. Το Facebook μας έκανε όλους αλγοριθμικές μαριονέτες. Μια πιο αναλυτική παρουσίαση του θέματος μπορείτε να διαβάσετε στο εκτενές κείμενο που έγραψα στην Καθημερινή, εδώ.

8. No filter, the inside story of Instagram, Sarah Frier, Simon & Schuster.

Η Σάρα Φριρ είναι μια απ’ αυτές τις ενοχλητικές δημοσιογράφους που δε βολεύονται με τα εταιρικά δελτία τύπου. Γράφει τακτικά στο Bloomberg ως βασική ρεπόρτερ τεχνολογικών θεμάτων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον πλέον γόνιμο και πλούσιο τόπο της καινοτομίας, στη Σίλικον Βάλει και με το πρώτο βιβλίο της αξιοποιεί την προνομιακή πρόσβασή της στο ψηφιακό χρυσωρυχείο, για να αφηγηθεί «χωρίς φίλτρα» μια εντυπωσιακή ιστορία επιτυχίας.  Αν θέλετε να διαβάσετε περισσότερα για τη συναρπαστική ιστορία που αφηγείται, μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο που έγραψα για την Καθημερινή, εδώ.

9. I am dynamite! Sue Prideaux, Faber & Faber.

Η βιογραφία ενός τόσο βασανισμένου ανθρώπου και τόσο μανιακού στοχαστή δε θα μπορούσε να είναι βαρετή. Στα χέρια της Πριντό, η ζωή και το έργο του Νίτσε γίνονται μια συναρπαστική αφήγηση. Πραγματικά φτάνεις να λυπηθείς και να συμπονέσεις τον άνθρωπο που μίλησε τόσο έντονα για τον υπεράνθρωπο, τη θέληση για δύναμη, την αιώνια επιστροφή. Τα μέρη, οι φιλίες, οι ερωτικές αποτυχίες, η αδελφή του, οι φιλίες του με αμφιλεγόμενα πρόσωπα, τα βιβλία του, όλα συνθέτουν έναν εκπληκτικό βίο, που η βιογράφος κατορθώνει με σεβασμό και φροντίδα να βάλει στο χαρτί. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει και στην χώρα μας απ’ τις Εκδόσεις Πατάκη, κι ανυπομονώ να δω τη μετάφρασή του. 

10. Human compatible, AI and the problem of control, Stuart Russel, Penguin.

Πριν από οποιαδήποτε σκέψη για την εφαρμογή μιας πανίσχυρης τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή μας, θα έπρεπε να έχουμε λύσει ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, το ζήτημα του ελέγχου της ίδιας της ΤΝ. Το να μη μπορούμε για παράδειγμα να τη σβήσουμε όταν θεωρήσουμε ότι πρόκειται να κάνει ένα μεγάλο λάθος είναι κάτι τεράστιας σημασίας. Ο Στιούαρτ Ράσελ, ερευνητής της ΤΝ και συγγραφέας μαζί με τον Πίτερ Νόρβιγκ της «βίβλου της ΤΝ», έχει ακριβώς αυτό στο μυαλό του όταν μιλά στο μάλλον καλύτερο βιβλίο για την ΤΝ που κυκλοφόρησε πρόσφατα, για μια ΤΝ που να είναι συμβατή με τον άνθρωπο (Human compatible, AI and the problem of control, Allen Lane, 2019). Γιατί αν πούμε στην πανίσχυρη τεχνητή νοημοσύνη ότι ο σκοπός της είναι να μας φέρει έναν καφέ, πιθανότατα το πρώτο πράγμα που θα κάνει θα είναι να αποτρέψει το κλείσιμό της. Ο Ράσελ περιγράφει πειστικά μερικά απ’ τα πιο σημαντικά προβλήματα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε πριν βρεθούμε μπροστά από  μια μηχανή που μας έχει ξεπεράσει σε ευφυΐα, μ’ έναν εύθυμο αλλά και βαθύ τρόπο. Το βιβλίο πρόκειται να κυκλοφορήσει απ’ τις εκδόσεις Τραυλός. Περισσότερα σχόλια και πληροφορίες, σε κείμενό μου προσεχώς στην Καθημερινή. 

Εύχομαι σε όλες και σε όλους μια πολύ καλύτερη χρονιά!