Όπως κάνω κάθε χρόνο απ’ το 2012 έτσι και φέτος παραθέτω μερικά απ’ τα βιβλία που ξεχώρισα μέσα στην χρονιά. Το 2024 ήταν ιδιαίτερο καθώς κυκλοφόρησε το τρίτο μου μυθιστόρημα, Ο θάνατος του συγγραφέα, απ’ τις Εκδόσεις Ψυχογιός. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε μια συνέντευξή μου στην Ειρήνη Γιαννάκη, της Lifo. Επίσης, φέτος κυκλοφόρησε και το πολυαναμενόμενο βιβλίο της αγαπημένης μου Μέντη Μέγα, Σώματα Παρόντα, Μια εισαγωγή στη θεωρία του χορού, απ’ τις εκδόσεις University Studio Press. 

Καύσωνας, η ζωή σ’ έναν πλανήτη που φλέγεται, Jeff Goodell, εκδ. Ψυχογιός

Το 2023 ήταν το πιο ζεστό έτος στην ανθρώπινη ιστορία και κάθε μήνας από τον Ιούνιο έως τον Δεκέμβριο του 2023 ήταν ο θερμότερος που έχει καταγραφεί ποτέ. Τα δεδομένα είναι αμείλικτα. Ειδικά στην Ελλάδα κανείς δεν μπορεί να πει ότι «η κλιματική αλλαγή είναι μύθος», γιατί τις υψηλές θερμοκρασίες τις ζούμε στο πετσί μας. Βέβαια, το φαινόμενο της υπερθέρμανσης είναι παγκόσμιο κι έχει συγκεκριμένη αιτία: την κλιματική αλλαγή. Επειδή ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζεφ Γκούντελ δεν θέλει να μασάει τα λόγια του, στον τίτλο του τελευταίου του βιβλίου είναι όσο πιο σαφής γίνεται: «Η ζέστη θα σας σκοτώσει πριν από οτιδήποτε άλλο», γράφει χτυπώντας έναν ηχηρό συναγερμό. Το βιβλίο του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη χώρα μας με τίτλο Καύσωνας. Η ζωή σ’ έναν πλανήτη που φλέγεται (εκδ. Ψυχογιός), δημιούργησε αμέσως αίσθηση, μπήκε γρήγορα στις λίστες των ευπώλητων των New York Times, και το Economist το κατέταξε στα βιβλία της χρονιάς για το 2023. Η έκδοση του βιβλίου του το περασμένο καλοκαίρι συνέπεσε με επεισόδια ακραίας ζέστης σχεδόν σε όλο τον πλανήτη – αλλά και στην Ελλάδα. Πιο κατάλληλη στιγμή για το μήνυμά του δεν θα μπορούσε να υπάρξει και γι’ αυτό όποιοι τον ακούσουν προσεκτικά, μόνο κέρδος θα έχουν. Ο Τζεφ Γκούντελ, λοιπόν, μιλάει αποκλειστικά στο «Κ», χωρίς να απευθύνεται στο θυμικό μας. Δεν θέλει να μας τρομάξει. Γνωρίζει καλά ότι αναπόφευκτα η κλιματική αλλαγή και η υπερθέρμανση θα πλήξουν πολλούς ανθρώπους και πολλά οικοσυστήματα. Ωστόσο, όπως λέει, δεν είναι αργά για ν’ αναλάβουμε δράση. Πρέπει καθένας μας να κάνει ό,τι μπορεί, αναλαμβάνοντας τις ευθύνες του. Από αυτό ακριβώς το σημείο θα ξεκινήσει η πορεία αντιστροφής του κλίματος, ενός πολιτικού προβλήματος που επιζητά επειγόντως θαρραλέους κι ευσυνείδητους ανθρώπους για την επίλυσή του. Ο καυτός πλανήτης δεν είναι απαραιτήτως η μοίρα μας.

Ο μύθος του φυσιολογικού, Gabor Mate, Εκδ. Key Books

Έχω ανοίξει ένα παράθυρο και βρίσκω απέναντί μου τον Γκάμπορ Μάτε, έναν περιζήτητο γιατρό με τεράστια φήμη σε όλο τον πλανήτη. Τα βιβλία του 80χρονου γκουρού πωλούνται σαν ζεστό ψωμί και τα εισιτήρια για τις ομιλίες και τα σεμινάριά του εξαντλούνται σε ελάχιστο χρόνο. Τον συναντώ στο δωμάτιό του στον Καναδά και του κάνω τις ερωτήσεις μου από το δωμάτιό μου στην Αθήνα. Ο Μάτε κατορθώνει αμέσως να εκμηδενίσει την απόσταση. Συχνά παίρνει εκείνος τα ηνία της συζήτησης και μετατρέπομαι εγώ σε αντικείμενο της συνέντευξης. Μιλάμε στον ενικό. Του δίνω αμέσως υλικό για να μου δείξει την τέχνη του, του μιλώ για την απώλεια του πατέρα μου και την παιδική μου ηλικία, κι εκείνος ανταποκρίνεται αμέσως.

The battle for your brain, Defending the right to think freely in the age of neurotechnology, Nita Farahany, St.Martin’s Press.

Δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Η ημέρα που μπορεί κάποιος να διαβάσει σκέψεις ή συναισθήματά μας είναι πια κοντά και για μία ακόμα φορά είμαστε απροετοίμαστοι. Εταιρείες και κυβερνήσεις δίνουν μάχες μακριά απ’ τα φώτα της δημοσιότητας για να επικρατήσουν στο τελευταίο σύνορο της τεχνολογίας: τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Η Ιρανοαμερικανή καθηγήτρια φιλοσοφίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Duke, Νίτα Φαραχάνι, μιλώντας στην Καθημερινή και το περιοδικό Κ προτείνει την κατοχύρωση ενός δικαιώματος στην ιδιωτικότητα των σκέψεών μας και μας καλεί να δημιουργήσουμε επειγόντως ένα κίνημα γνωστικής ελευθερίας. Η Φαραχάνι έχει διατελέσει μέλος της επιτροπής βιοηθικής των ΗΠΑ υπό τον πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα και είναι συγγραφέας του σπουδαίου βιβλίου The Battle for Your Brain, Defending the right to think freely in the age of neurotechnology. Μακριά από θεωρίες συνωμοσίας και παρανοϊκά σενάρια, η Φαραχάνι, η οποία συστήνεται και ως «φουτουρίστρια», καταγράφει τις προόδους της νευροτεχνολογίας, μιας τεχνολογικής επανάστασης που υπόσχεται μεγάλα οφέλη στην ανθρωπότητα, αλλά εγκυμονεί και ασύμμετρους κινδύνους.

Σήμερα, μπορεί κάποιος να φορέσει ένα κράνος με ηλεκτρόδια, μια συσκευή με αισθητήρες ή ένα άλλο εξάρτημα διεπαφής μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, και μέσω αλγορίθμων τεχνητής νοημοσύνης να αποκωδικοποιηθούν, δηλαδή να «μεταφραστούν», εικόνες που έχει στο μυαλό του και συναισθήματα, με τέτοιο τρόπο που μπορεί να είναι προσιτά στον καθένα. Σύντομα, θα μπορεί κυριολεκτικά ο καθένας να δει πώς λειτουργεί το μυαλό του, θα μπορεί να κουνάει τον κέρσορα του υπολογιστή με τη σκέψη του, θα μπορεί να θεραπεύει νευρολογικές διαταραχές και να βελτιώνει τις διανοητικές του ικανότητες. «Το μέλλον είναι ήδη εδώ», μου επισημαίνει η Φαραχάνι. «Μήπως έχουμε ανοίξει το κουτί της Πανδώρας;», της απαντώ, κι εκείνη κουνά το κεφάλι της συμφωνώντας. Εκτός των αναμφισβήτητων πλεονεκτημάτων της, η νευροτεχνολογία δίνει τη δυνατότητα σε εταιρείες και κυβερνήσεις να διαβάζουν το περιεχόμενο της σκέψης των ανθρώπων και να τις επηρεάζουν με αξιοσημείωτη ακρίβεια. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε προλάβει ακόμα να κάνουμε τον απαραίτητο διάλογο και να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα. Υποστηρίζει εμφατικά ότι πρέπει να κατοχυρώσουμε επειγόντως το δικαίωμα όλων στη διανοητική ιδιωτικότητα και τη γνωσιακή ελευθερία. Αν θέλουμε στο μέλλον να σκεφτόμαστε ελεύθερα ό,τι επιθυμούμε, και ως αποτέλεσμα να αυτενεργούμε, θα πρέπει να έχουμε εξασφαλίσει την ιδιωτικότητα και την κυριότητα των σκέψεών μας. Αυτή θα είναι η πρώτη μας μάχη. Ας ελπίσουμε, σκέφτεται κάθε λογικός άνθρωπος, ότι θα είναι και νικηφόρα. 

Πώς μαθαίνουμε. Γιατί ο εγκέφαλός μας μαθαίνει καλύτερα από οποιαδήποτε μηχανή… προς το παρόν. Στανισλάς Ντεχάεν. Εκδ. Τραυλός

Απόσπασμα απ’ την παρουσίαση του βιβλίου στην Καθημερινή: «Η ιστορία της ανθρωπότητας», γράφει ο γνωσιακός νευροεπιστήμονας Στανισλάς Ντεχάεν, «είναι μια ιστορία συνεχούς εκ νέου αυτοανακάλυψης». «Δεν είμαστε απλώς ο Homo Sapiens, αλλά ο Homo Docens – το είδος που διδάσκει τον εαυτό του. Το μεγαλύτερο μέρος των γνώσεών μας για τον κόσμο δεν παραδόθηκε σ’ εμάς από τα γονίδιά μας: χρειάστηκε να το μάθουμε από το περιβάλλον μας και από όσους είναι γύρω μας. Κανένα άλλο ζώο δεν έχει κατορθώσει να αλλάξει τόσο ριζικά την οικοθέση του, μετακινούμενο από την αφρικανική σαβάνα σε ερήμους, όρη, νησιά, πολικές εκτάσεις πάγων, ενδιαιτήματα σε σπήλαια, πόλεις, ακόμη και στο εξώτερο διάστημα, και όλα αυτά μέσα σε μερικές χιλιάδες χρόνια.

Ολη αυτή η διαδικασία τροφοδοτήθηκε από τη μάθηση». Η τόσο απαραίτητη για την επιβίωσή μας και την ευημερία μας μάθηση είναι «η διαμόρφωση ενός εσωτερικού μοντέλου του εξωτερικού κόσμου». Είναι, με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη διαφορά μας απ’ τους συγγενείς μας: μαθαίνουμε ότι το να πλένουμε τα χεράκια μας κάνει καλό, και εφόσον το πράττουμε, συνεχίζουμε να υπάρχουμε, και ενίοτε να μεγαλουργούμε. Εκτός απροόπτου, ή «προς το παρόν», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στην ανάλυσή του ο Γάλλος ερευνητής.

Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του «Πώς μαθαίνουμε. Γιατί ο εγκέφαλός μας μαθαίνει καλύτερα από οποιαδήποτε μηχανή… προς το παρόν», ο Στανισλάς Ντεχάεν πλέκει το εγκώμιο της μάθησης μ’ έναν διεπιστημονικό τρόπο. «Το μεγαλύτερο ταλέντο του εγκεφάλου μας είναι η ικανότητά μας να μαθαίνουμε», γράφει ο 59χρονος καθηγητής. Χωρίς την ικανότητα αυτή, τίποτα απ’ ό,τι γνωρίζουμε δεν θα ήταν ίδιο. Στην πραγματικότητα, δεν θα είχατε ούτε κατά διάνοια φτάσει έως εδώ, να διαβάζετε αυτές τις λέξεις.

Brave New Words, How AI will revolutionize education, and why that’s a good thing, Σάλμαν Χαν, Allen Lane.

Απόσπασμα απ’ την παρουσίαση του βιβλίου στο περιοδικό Κ: Το 2004, ο Σάλμαν Χαν δούλευε σε μια χρηματιστηριακή εταιρεία στις ΗΠΑ, όταν μια εξαδέλφη του από την Ινδία, η Νάντια, του ζήτησε να της κάνει ιδιαίτερα μαθήματα μαθηματικών. Έχοντας ικανή εμπειρία από υπολογιστές, ο 28χρονος τότε Χαν ανταποκρίθηκε στην πρόκληση χρησιμοποιώντας μια απλή σύνδεση στο ίντερνετ, έναν υπολογιστή, και μια ταμπλέτα γραφής. Τα μαθήματα πήγαν τόσο καλά, που σύντομα οι φίλοι και συγγενείς από την Ινδία που ενδιαφέρονται για «ιδιαίτερα» πολλαπλασιάστηκαν. Ο Χαν δημιούργησε μερικά βοηθητικά βίντεο που θα μπορούσαν να παρακολουθηθούν ασύγχρονα και κάπως έτσι ξεκίνησε μία από τις πιο διάσημες και επιτυχημένες εκπαιδευτικές πλατφόρμες στον κόσμο. Το όνομά της; Khan Academy.

Ο Χαν ήταν ένας από τους πρώτους που σκέφτηκαν να ιδρύσουν τον δικό τους άυλο εκπαιδευτικό οργανισμό και να δρέψουν τους καρπούς της ψηφιακής μετάβασης. Η ιστοσελίδα της Khan Academy έχει 50.000 εκπαιδευομένους μηνιαίως και έχει διδάξει συνολικά πάνω από 150 εκατομμύρια ανθρώπους, σε περισσότερες από 50 γλώσσες. Το μοντέλο του λειτούργησε επιτυχημένα επί είκοσι χρόνια, ώσπου προσέκρουσε και αυτό στο θαύμα που λέγεται ΑΙ. Ο Χαν όμως δεν αντιμετώπισε ποτέ την τεχνολογία φοβικά. Αντίθετα, δανείστηκε το διάσημο μιμίδιο «δεν θα σε αντικαταστήσει η τεχνητή νοημοσύνη, αλλά κάποιος που τη χρησιμοποιεί» και προχώρησε ένα βήμα παραπέρα: δημιούργησε ένα πρωτοποριακό εκπαιδευτικό ΜΓΜ ονόματι Khanmingo, το οποίο λειτουργεί ουσιαστικά σαν ένας ασώματος καθηγητής. Στο βιβλίο του Brave New Words, How AI will revolutionize education, and why that’s a good thing περιγράφει εκτενώς το σχήμα που θα πάρουν τα εκπαιδευτικά πράγματα στο κοντινό μέλλον.

+4 ελληνικά

Απόλαυσα το καινούργιο βιβλίο του Πέτρου Τατσόπουλου, με τίτλο Το παιδί του διαβόλου, εκδ. Μεταίχμιο, το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γκέκα, Γένεσις, εκδ. Ψυχογιός, το μυθιστόρημα του Μάκη Μαλαφέκα, Deepfake, εκδ. Αντίποδες, και το αυτοβιογραφικό κείμενο Γιατί όχι εγώ; της Τζόρτζια Παπαζήση, εκδ. Συρτάρι.

+1 Το καλύτερο μυθιστόρημα της χρονιάς

για εμένα ήταν το βιβλίο του Richard Powers, Αμηχανία, εκδ. Gutenberg, απ’ όπου αντιγράφω ένα σύντομο απόσπασμα, με τις καλύτερες ευχές μου για ένα δημιουργικό 2025:

Σε αυτό το όψιμο στάδιο της ιστορίας του κόσμου τα πάντα ήταν μάρκετινγκ. Τα πανεπιστήμια έπρεπε να χτίσουν το όνομά τους στην αγορά. Κάθε πράξη κοινωνικής προσφοράς ήταν αναγκασμένη να διακυρήττει την ύπαρξή της. Οι φιλίες μετρούνταν πλέον με τις κοινοποιήσεις, τα «μου αρέσει», και τους συνδέσμους. Ποιητές και παπάδες, φιλόσοφοι και μπαμπάδες μικρών παιδιών: συνεχώς τρέχαμε και δεν φτάναμε. Και βέβαια η επιστήμη έπρεπε να διαφημίζεται. Ας πούμε πως αυτή ήταν η αργοπορημένη αποφοίτησή μου από την αφέλεια. 

Το 2023 ήταν μια ακόμα πλούσια αναγνωστική χρονιά. Το ενδιαφέρον μου για την τεχνητή νοημοσύνη παραμένει αμείωτο, και χαίρομαι που εμφανίζονται συνεχώς καινούργια βιβλία τα οποία διαπραγματεύονται διάφορες όψεις της. Φέτος διάλεξα να ξεχωρίσω, χωρίς αξιολογική σειρά, κι ανάμεσα απ’ τα πολλά ενδιαφέροντα που διάβασα, κάποια βιβλία για τα οποία έγραψα στην Καθημερινή και στο περιοδικό Κ, ή πήρα συνέντευξη απ’ το δημιουργό τους. Χαλάω λοιπόν την παράδοση, παρουσιάζοντας εννέα μη μυθοπλαστικά βιβλία, κι ένα μόνο λογοτεχνικό.

Maniac, Μπενχαμίν Λαμπατούτ (εκδ. Δώμα, μτφρ. Αγγελική Βασιλάκου).

Το Maniac είναι το πιο ενδιαφέρον μυθιστόρημα που διάβασα μέσα στο 2023. «Οπως και στα δύο προηγούμενα βιβλία του», έγραψα στην Καθημερινή, «το σπουδαίο «Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο» και «Ο λίθος της τρέλας» (αμφότερα απ’ τις εκδ. Δώμα, σε μετάφραση Αγγελικής Βασιλάκου), το «Maniac» σε κεραυνοβολεί κιόλας απ’ τις πρώτες αράδες. Ο Χιλιανός συγγραφέας διαβάζει τις βιογραφίες των επιστημόνων μ’ έναν δικό του μοναδικό τρόπο και τις μεταβολίζει, δίνοντας στον αναγνώστη ένα πολύτιμο δώρο. Στο σύμπαν του Λαμπατούτ, η επιστήμη εκτροχιάζει τη ροή των πραγμάτων, δημιουργώντας μια ασταθή συνθήκη. Το υψηλό μετατρέπεται σε ποταπό, το ελπιδοφόρο γίνεται ερεβώδες. Η πρώτη ύλη της αφήγησής του, οι επιστημονικές ιδέες και η ίδια η επιστημονική μέθοδος, αναπαρίσταται ως μια τραγική αναμέτρηση με τη φύση, με τον ανορθολογισμό, με την αβεβαιότητα, με το μηδέν. Ο Λαμπατούτ αντιμετωπίζει την επιστήμη σαν μια τρομερή, χαοτική, δύναμη που μας βυθίζει ολοένα και περισσότερο στο σκοτάδι – ακόμη κι ακουσίως. Μια ισχύς που μας φέρνει αντιμέτωπους με τους ίδιους τους εαυτούς μας, μια ισχύς που διακινδυνεύει τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξής μας».

Ίλον Μασκ, Γουόλτερ Άιζακσον (εκδ. Κλειδάριθμος, μτφρ. Γιώργος Μαραγκός)

«Μπορείς να ξεχωρίσεις τον δημιουργό από το έργο του;», έγραψα στην Καθημερινή, «αυτό το κλασικό ερώτημα επανέρχεται σαν λάιτ μοτίβ στο μυαλό μου φυλλομετρώντας την ογκώδη βιογραφία του Ίλον Μασκ από τον διάσημο βιογράφο Γουόλτερ Αϊζακσον. Η απάντηση που δίνω είναι ότι το έργο και ο δημιουργός πρέπει να είναι δύο διακριτά στοιχεία. Μπορείς να είσαι σπουδαίος μηχανικός, με τρομερά καινοτόμο έργο, και την ίδια στιγμή να είσαι κάθαρμα. Μπορείς να είσαι μεγάλος επαναστάτης ή σπουδαίος επιστήμονας, και την ίδια στιγμή να είσαι εξαιρετικά τοξικός για το περιβάλλον σου. Μπορείς να είσαι ο πιο επιτυχημένος όλων, και την ίδια στιγμή να είσαι ο πιο δυστυχισμένος όλων. Το έργο έχει πατρότητα, αλλά και αυτονομία, δική του ζωή. Ο δημιουργός συνεχίζει να εξελίσσεται μετά την παραγωγή του κάθε έργου, δεν είναι στατικός. Στο επόμενο έργο του δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος. Η επιλογή να διαβάσει κάποιος τη βιογραφία του Μασκ υπό το πρίσμα της διακριτότητας έργου-δημιουργού θα αποδειχτεί σωτήρια, αν και δεν θα τον απαλλάξει από τη μελαγχολία και το αδιέξοδο που διαπερνά υπογείως όλο το βιβλίο. Απ’ τη μια πλευρά, έχουμε να κάνουμε μ’ έναν ιδιοφυή και πολύ ικανό άνθρωπο, τα επιτεύγματα του οποίου ξεπερνούν κατά πολύ τα παραδεκτά όρια, και απ’ την άλλη έναν πολύ κακοποιητικό τύπο. Συνηθίζουμε να θαυμάζουμε μεγαλοφυείς και καινοτόμους επιχειρηματίες οι οποίοι αλλάζουν βιομηχανίες ολόκληρες, ή επινοούν δικά τους υπερεπιτυχημένα προϊόντα, στην περίπτωση ωστόσο του Μασκ είμαστε αναγκασμένοι να διευρύνουμε το οπτικό μας πεδίο σ’ ένα φάσμα δραστηριοτήτων που δεν έχει κανένα προηγούμενο».

Τζον Νόιμαν, ο άνθρωπος από το μέλλον, Ανάνιο Μπατατσάρια (εκδ. Τραυλός, μτφρ. Σταύρος Πανέλης)

«Πώς περιγράφεις έναν άνθρωπο που θεμελίωσε την κβαντική μηχανική, εφηύρε μεγάλο μέρος της ατομικής βόμβας, έφτιαξε έναν απ’ τους πρώτους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, επινόησε τη θεωρία των παιγνίων, αλλά και των «ζωντανών» μηχανών, χωρίς να πέσεις στην παγίδα της εξιδανίκευσης της ευφυΐας;», έγραψα στην Καθημερινή, «απ’ τις πρώτες κιόλας σελίδες της βιογραφίας του Τζον φον Νόιμαν, ο συγγραφέας Ανάνιο Μπατατσάρια σπεύδει να χαρακτηρίσει τον μεγάλο μαθηματικό «άνθρωπο ασύλληπτης διάνοιας». Στο πολύ αναλυτικό και συναρπαστικό βιβλίο του τεκμηριώνει μέσω πρωτογενούς έρευνας –και λεπτομερώς– τον ισχυρισμό αυτό, ακολουθώντας την πορεία της επιστημονικής δραστηριότητας ενός ανθρώπου ασυνήθιστων διανοητικών ικανοτήτων, ο οποίος πράγματι έμοιαζε να έρχεται «από το μέλλον», όπως σημειώνεται και στον υπότιτλο της βιογραφίας του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά. Στην πορεία, δεν χάνει την ευκαιρία να αναδείξει και την περίπλοκη προσωπικότητα του βιογραφουμένου, μακριά όμως από ηθικολογίες».

Chris Miller, Chip War: The Fight for the World’s most Critical Technology (εκδ. Scribner)

«Πολλοί στο παρελθόν έχουν αποφανθεί ότι το «νέο πετρέλαιο» είναι τα δεδομένα, όμως οι μικροεπεξεργαστές είναι πιο κοντά σε αυτή τη μεταφορά. «Κατά βάση, τα δεδομένα είναι μονάδες και μηδενικά τα οποία αποθηκεύονται σε τσιπάκια. Σήμερα έχουμε περισσότερα δεδομένα μόνο και μόνο γιατί έχουμε τσιπ που είναι ικανά να τα θυμούνται και να τα επεξεργάζονται», μου είπε στη συνέντευξή μας για την Καθημερινή ο Κρις Μίλερ, αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ταφτς και συγγραφέας του βιβλίου Chip War: The Fight for the World’s most Critical Technology, στο οποίο αναλύεται ο παγκόσμιος διαγκωνισμός κρατών και εταιρειών, προκειμένου να επικρατήσουν στην παραγωγή και στη διακίνηση του πόρου που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε με τον γενικό όρο «τσιπάκια». Ο Μίλερ είναι ο πιο κατάλληλος άνθρωπος για να μας δώσει να καταλάβουμε τι συμβαίνει σήμερα με τα μικροτσίπ και γιατί μια ενδεχόμενη αναστάτωση στην τροφοδοσία τους θα συνιστούσε έναν μεγάλο κίνδυνο για τις κοινωνίες μας. Η τελευταία φορά που ασχοληθήκαμε μαζί τους ήταν όταν, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, καταγράφηκαν μεγάλες διακοπές στην εφοδιαστική αλυσίδα. Τότε αντιληφθήκαμε, πολλοί ίσως για πρώτη φορά, τη σπουδαιότητά τους. «Έγραψα αυτό το βιβλίο όταν άρχισα να συνειδητοποιώ πόσο κεντρικός είναι ο ρόλος τους στη σύγχρονη ζωή», μου λέει. «Γνώριζα τι είναι οι ημιαγωγοί, είχα δει φωτογραφίες τους, αλλά δεν μπορούσα να συνειδητοποιήσω πόσο σημαντικοί είναι στην οικονομία, στην πολιτική, στη στρατιωτική ισχύ. Κατάλαβα λοιπόν ότι, ενώ αυτή η γνώση είναι πραγματικά βαθιά, εμείς τη στερούμαστε».

Corruptible, Who gets power and how it changes us, Brian Klaas (Simon & Schuster)

«Όταν μιλάμε για τη διαφθορά, τείνουμε να εστιάζουμε υπερβολικά στα πρόσωπα, υποστηρίζει ο καθηγητής Διεθνών Πολιτικών Επιστημών στο University College London, Μπράιαν Κλάας, και να υποτιμούμε τον ρόλο που παίζουν τα συστήματα στα οποία ανθεί, ή δεν ανθεί, η διαφθορά. Αν θέλουμε πραγματικά να την καταπολεμήσουμε δεν θα πρέπει να περιμένουμε έναν Μεσσία, ούτε την εύνοια της τύχης. Πρέπει να το απαιτήσουν πρωτίστως οι πολίτες, λέει ο 37χρονος πολιτικός επιστήμονας στη συνέντευξη που μου παραχώρησε για την Καθημερινή, και προτείνει μερικές πολύ συγκεκριμένες λύσεις.

Ο έκτος αφανισμός, μια αφύσικη ιστορία, Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ (εκδ. Μεταίχμιο, Γιώργος Μαραγκός)

«Μπορεί η πρώτη επιστημονική ιδέα που μαθαίνουν σήμερα τα παιδιά μας να είναι ο αφανισμός –ποιο παιδί δεν ξέρει τους δεινόσαυρους;– αλλά ελάχιστοι συνειδητοποιούμε το πραγματικό της νόημα, ότι κάποια στιγμή δηλαδή πιθανότατα θα γίνει και το είδος μας θύμα αυτής της πραγματικότητας» έγραψα στην Καθημερινή στο άρθρο με τον τίτλο «Πριονίζουμε το κλασί πάνω στο οποίο καθόμαστε». Διαβάζοντας τον «Εκτο αφανισμό: Μια αφύσικη ιστορία» της δημοσιογράφου και συγγραφέα Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ γίνεσαι κοινωνός μιας μοναδικής εμπειρίας ανακάλυψης. Κατ’ αρχάς, δεν αμφισβητείς ούτε στιγμή την απόφαση των κριτών που απένειμαν στο βιβλίο αυτό ένα βραβείο Πούλιτζερ το 2015.

Stolen Focus, Why You Can’t Pay Attention, Johan Harri (εκδ. Crown)

«Στο βιβλίο αυτό», γράφω στην Καθημερινή, «ο δημοσιογράφος Γιόχαν Χάρι υποστηρίζει ότι ο κόσμος μας κινδυνεύει απ’ τον ύπουλο εχθρό της αδυναμίας συγκέντρωσης. Ταξιδεύει σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, αναζητάει ειδικούς, επικαλείται περισσότερες από 250 έρευνες και στοιχεία. Για τον ερευνητή, όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα ακραίο φαινόμενο, σε μια άνευ προηγουμένου κρίση ανθρώπινης προέλευσης. Πανίσχυρες δυνάμεις έρχονται και κλέβουν την προσοχή μας, αποδυναμώνοντάς μας. Επειδή αδυνατούμε να εστιάσουμε για αρκετή ώρα κάπου, θυσιάζουμε την εμβάθυνση, γινόμαστε πιο επιφανειακοί στοχαστές, κι έτσι υπονομεύουμε την ικανότητά μας να λύνουμε τα όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα που εμφανίζονται στον δρόμο μας».

Τέσσερις χιλιάδες εβδομάδες. Διαχείριση χρόνου για θνητούς, Όλιβερ Μπούρκεμαν (εκδ. Κλειδάριθμος, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου)

«Είναι αρκετά πιθανό να έχετε σκεφτεί κι εσείς κάποια στιγμή ότι θα αρκούσε η μέρα σας να είχε περισσότερες ώρες και τότε θα προλαβαίνατε να κάνετε όλα αυτά που αναγκάζεστε είτε να συμπιέζετε μέσα στο φορτωμένο σας πρόγραμμα είτε απλώς να αναβάλετε, περιμένοντας μια πιο «κατάλληλη» στιγμή, ώστε κανένας να μη μένει δυσαρεστημένος. Αυτό που ίσως αγνοείτε είναι ότι το πεπερασμένο του χρόνου μας είναι το κλειδί για την καλύτερη διαχείρισή του. Ακούγεται ελαφρώς παράδοξο, αλλά αυτό υποστηρίζει πειστικά ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Όλιβερ Μπούρκεμαν. Διάβασα το βιβλίο του δύο φορές, μία στα αγγλικά, στις καλοκαιρινές διακοπές μου, και μία πιο πρόσφατα, στα ελληνικά, ενώ δούλευα εντατικά, κι είχα την ευκαιρία να κανονίσω ένα διαδικτυακό ραντεβού μαζί του την πιο ακατάλληλη στιγμή, σε μια εβδομάδα ανάπαυλας, ενώ θα έπρεπε να απέχω από κάθε επαγγελματική δραστηριότητα. Η συνομιλία μας ωστόσο ήταν τόσο χαλαρή, που κατά τη διάρκειά της δεν ένιωσα ούτε στιγμή ότι δουλεύω. Του εκμυστηρεύτηκα γρήγορα ότι είμαι κι εγώ κάπως εμμονικός με τη διαχείριση του χρόνου και την αποδοτικότητα, και ξεκινήσαμε να μιλάμε σαν παλιοί φίλοι. Εδώ είναι η συνέντευξη που μου παραχώρησε για το περιοδικό Κ της Καθημερινής.

Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέρουιν (εκδ. Τραυλός, μτφρ. Μαριλένα Κορωναίου)

Διαβάζοντας τη χειμαρρώδη βιογραφία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ και βλέποντας έπειτα την ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν, μένει κανείς με την εντύπωση ότι η ιδιοφυΐα είναι περισσότερο κατάρα παρά ευλογία, κάτι που σε ένα βαθμό ίσως και να ισχύει. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι διατηρείται ζωντανός έως σήμερα ο μύθος που συνδέει τη διάνοια με την τρέλα και την καταστροφή. Μερικά σχόλια για το σπουδαίο αυτό βιβλίο έγραψα στην Καθημερινή.

Η γενιά της ντοπαμίνης, Άννα Λέμπκε (εκδ. Πατάκης, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου)

«Αν ανήκετε κι εσείς σε αυτούς που τσεκάρουν ψυχαναγκαστικά τα μέιλ τους ή αν παρατηρείτε στον εαυτό σας ή στους γύρω σας συμπεριφορές που παραπέμπουν ευθέως σε κάποιου είδους εθισμό, ας γνωρίζετε ότι δεν σας συμβαίνει κάτι ασυνήθιστο. Αντιθέτως, ο εθισμός είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου πολιτισμού μας. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει η Άννα Λέμπκε, καθηγήτρια ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ και επικεφαλής της Κλινικής για τη Θεραπεία των Εθισμών του ίδιου πανεπιστημίου. Η ειδίκευση της Λέμπκε στους εθισμούς αναγνωρίζεται από πλήθος οργανισμών, που την τιμούν με θέσεις στα διοικητικά τους συμβούλια, αλλά και από τα παγκόσμια μέσα ενημέρωσης, που της δίνουν τακτικά βήμα. Είναι πιθανό να την έχετε δει να μιλάει σε κάποιο από τα πολύ ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ του Netflix, το The social dilemma ή το Take your pills: Xanax. Η διαδικτυακή μας συνομιλία έγινε με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της Η γενιά της ντοπαμίνης, στο οποίο περιγράφει τη θεμελιώδη ανισορροπία που επιφέρει η υπερπροσφορά ντοπαμίνης στους εγκεφάλους μας. Η Λέμπκε εστιάζεται ιδιαίτερα στα ψηφιακά ναρκωτικά και στην προστασία των πιο νέων συμπολιτών μας. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε τη συνέντευξη που μου παραχώρησε για λογαριασμό του περιοδικού Κ της Καθημερινής.

Φέτος διάβασα αρκετά περισσότερο από πέρυσι. Πολλά βιβλία ήταν και πάλι εστιασμένα στη δουλειά μου, αλλά δεν παρέλειψα να αφιερώσω λίγο περισσότερο χρόνο στην αγαπημένη μου λογοτεχνία. Αναγνωστικά, το 2022 ήταν μια αρκετά πλούσια χρονιά. Κάποια βιβλία πραγματικά με συγκλόνισαν. Με εξαίρεση το μυθιστόρημα του Τζόναθαν Φράνζεν, τα «Σταυροδρόμια», που το διάβασα όλο το καλοκαίρι, αλλά δεν μου «μίλησε», γενικά τα διαβάσματά μου φέτος ήταν αξιομνημόνευτα. Ξεχώρισα πέντε λογοτεχνικά και πέντε δοκιμιακού χαρακτήρα, καθώς και τρία ακόμα που διάβασα πολύ πρόσφατα.

Κισότ, όπως Κιχώτης, μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, εκδ. Ψυχογιός. 

Το μόνο μειονέκτημα που μπορεί να βρει κάποιος στα βιβλία του Σαλμάν Ρουσντί είναι η ανοικονόμητη ευφυία τους. Πραγματικά, το συγγραφικό πνεύμα αυτού του ανθρώπου είναι ασύλληπτο. Υπάρχουν στιγμές που θες να σταματήσεις να διαβάσεις γιατί δεν αντέχεις τον αφηγηματικό πλούτο, τα επίπεδα, τις συνδέσεις και τις αναφορές, τα καλλιτεχνικά του ευρήματα. Το 2022 σημαδεύτηκε απ΄ την δολοφονική απόπειρα που δέχτηκε. Ευτυχώς, επέζησε, και επανέρχεται σύντομα με το 15ο βιβλίο του.

Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο, Μπενχαμίν Λαμπατούτ, μτφρ. Αγγελική Βασιλάκου, εκδ. Δώμα.

«Το σαγηνευτικό αυτό βιβλίο αρπάζει κατευθείαν το νου σου, κι αμέσως μετά τον αιχμαλωτίζει σ’ ένα σκοτεινό δωμάτιο» έγραφα πριν από μερικούς μήνες στο ειδικό τεύχος του περιοδικού Κ για τα βιβλία του καλοκαιριού, καταλήγοντας: «μόνο η τέχνη μπορεί να μιλήσει για την κατάστασή μας μ’ αυτόν τον τρομερά ελκυστικό τρόπο. 

Εκμηδένιση, Μισέλ Ουελμπέκ, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Εστία.

Ο Ουελμπέκ είναι αναμφίβολα ένας σημαντικός συγγραφέας, δεν χρειάζεται να το πω εγώ. Απ’ τα πρώτα κιόλας βιβλία του καθιερώθηκε ως μια ξεχωριστή φωνή, η οποία παραπαίει ανάμεσα στον κυνισμό, την απόγνωση και την ομορφιά. Το προηγούμενο βιβλίο του για ‘μένα ήταν απογοητευτικό, αλλά η «Εκμηδένιση» μου υπενθύμισε τους λόγους για τους οποίους μ’ αρέσουν τα βιβλία του: είναι ευφυή, καλοδουλεμένα, κι έχουν βάθος, ενώ υποκρίνονται ότι όλα γίνονται για την πόζα. 

Μικρά πράγματα σαν κι αυτά, Claire Keegan, μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο.

Η νουβέλα της Keegan είναι ένα κομψοτέχνημα, απ’ αυτά που ξέρουν καλά να δημιουργούν οι Ιρλανδοί. Αντιγράφω μια πρόταση, νομίζω ότι δεν χρειάζεται τίποτα άλλο. «Σιώπησε και τον κοίταξε με εκείνο το βλέμμα που ρίχνουν μερικές φορές οι πρακτικές γυναίκες στους άντρες, σαν να μην ήταν άντρες, παρά μόνο ανόητα αγοράκια».

Το τηλεφώνημα που δεν έγινε, Απόστολος Δοξιάδης, εκδ. Ίκαρος.

«Γκρέμισε τη ματαιοδοξία σου», λέει ο ποιητής Έζρα Πάουντ, κι ακριβώς αυτό κάνει ο Δοξιάδης μ’ έναν δεξιοτεχνικό τρόπο στο νέο βιβλίο του. Απολαυστικό. 

Οι γυναίκες που επιβίωσαν, η οικογένεια που έζησε 50 χρόνια σχιζοφρένειας και άλλαξε ό,τι γνωρίζουμε για αυτήν, Ρόμπερτ Κόλκερ, μτφρ. Βαγγέλης Προβιάς, εκδ. Ίκαρος.

Το σπουδαίο μη μυθοπλαστικό έργο «Οι γυναίκες που επιβίωσαν» του Ρόμπερτ Κόλκερ κυκλοφόρησε το 2021, αλλά το διάβασα στις αρχές του 2022. Η ψυχική ασθένεια, κι εν προκειμένω η σχιζοφρένεια, δεν είναι κάτι που αντιμετωπίζεται εύκολα. Αφού διαβάσεις το τρομερό αυτό βιβλίο, ευγνωμονείς απεριόριστα την παρούσα στιγμή. Οι πρόοδοι της ιατρικής φαρμακολογίας και στις ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, κάνουν βιώσιμη τη ζωή πάρα πολλών ανθρώπων, οι οποίοι αν ζούσαν μισό αιώνα πριν, όπως δείχνει γλαφυρά η αφήγηση, θα ήταν καταδικασμένοι σε απάνθρωπες κι αναποτελεσματικές θεραπείες. Το βιβλίο αυτό πρέπει να διαβαστεί από πολλούς, είναι σκληρό μεν, αλλά διαφωτιστικό. Διδάσκει πολλά, αλλά πάνω απ’ όλα, το ότι η ψυχική ασθένεια εκτός από ιατρικό πρόβλημα είναι και κοινωνικό. 

Εδώ ανθρωπόκαινος, Τζον Γκριν, μτφρ. Κυριάκος Χαρίτος, εκδ. Ψυχογιός.

Ο Τζον Γκριν γράφει πολύ επιτυχημένα βιβλία για εφήβους. Οι ιστορίες του είναι συγκινητικές, ανθρώπινες, ζεστές. Στη συλλογή των άρθρων του ο Γκριν αποκαλύπτει ένα άλλο πρόσωπο, πιο κοινωνικό, πιο πολιτικοποιημένο, πιο ευρυμαθές. Το «Εδώ ανθρωπόκαινος» είναι ένα μη μυθοπλαστικό βιβλίο που απευθύνεται στο ίδιο κοινό, σε εφήβους, αλλά μπορεί να διαβαστεί κάλλιστα και από μεγαλύτερους ανθρώπους. Ο Γκριν καλύπτει ένα πολύ σοβαρό κενό. Όταν τα νέα παιδιά των 14 και 15 χρόνων θέλουν να διαβάσουν κάτι μη λογοτεχνικό, που να τα εξοικειώνει με τα μεγάλα θέματα του καιρού μας, θα πρέπει να ανατρέξουν σε βιβλία που κατά κανόνα δεν τους είναι πολύ προσιτά. Θα δωρίσω το βιβλίο του Γκριν στα παιδιά των φίλων μου που είναι από 13 ως 17. Του βάζω τέσσερα αστέρια. 😉

Ευρυγνωσία, πόσο σημαντική είναι σε έναν κόσμο που επιδιώκει την υπερεξειδίκευση, Ντέηβιντ Έπστιν, μτφρ. Όλγα Γκαρτζονίκα, εκδ. Κλειδάριθμος.

Είχα διαβάσει το βιβλίο αυτό όταν είχε κυκλοφορήσει στα Αγγλικά. Έσπευσα να διαβάσω και τη μετάφρασή του, γιατί το θεωρώ πολύ σημαντικό. Διαβάστε εδώ τη συνέντευξη που πήρα απ’ τον συγγραφέα του βιβλίου, πιθανολογώ ότι θα είναι το επόμενο βιβλίο που θα διαβάσετε.  

Μαζί, ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για τον 21ο αιώνα, Minouche Safik, εκδ. Μεταίχμιο.

Κατά την Μινούς Σαφίκ, η αποτυχία του παρόντος κοινωνικού μας συμβολαίου έχει δύο συγκεκριμένες αιτίες: την τεχνολογία και την αλλαγή του ρόλου των γυναικών. Ακριβώς αυτό υποστηρίζει στο βιβλίο της: «Πολλές από τις προκλήσεις του σήμερα –η άνοδος του λαϊκισμού, η αντίδραση εναντίον της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογίας, οι οικονομικές συνέπειες της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008 και η πανδημία του κορωνοϊού, οι πολιτισμικοί πόλεμοι γύρω από τη φυλή και τον ρόλο των γυναικών στην κοινωνία, και οι διαδηλώσεις των νέων ενάντια στην κλιματική αλλαγή– αποτελούν καμπανάκια που μας ειδοποιούν ότι χρειάζεται ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο». Διαβάστε εδώ ένα κείμενο που έγραψα για το πολύ ενδιαφέρον αυτό βιβλίο. 

Spillover, Από τα ζώα στον άνθρωπο, η επόμενη πανδημία; Ντέιβιντ Κουάμεν, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδ. Πατάκη.

«Σε 30 χρόνια από τώρα θα εμβολιαζόμαστε ακόμα για τον κορωνοϊό», μου είπε ο Ντέιβιντ Κουάμεν, από το Μπόουζμαν της Μοντάνα των ΗΠΑ, όπου διαμένει. Ο πολυβραβευμένος 74χρονος συγγραφέας ανήκει σε εκείνο το σπάνιο είδος ερευνητών που έχουν τεράστια αποθέματα υπομονής κι επιμονής στη δουλειά τους. Όταν μιλάει για κάτι, ξέρεις ότι το έχει ψάξει τόσο πολύ, που δεν υπάρχουν περιθώρια αμφιβολίας. Για να γράψει το βιβλίο αυτό, το οποίο εκδόθηκε 10 χρόνια πριν το ξέσπασμα της πανδημίας, έκανε έρευνα πάνω από πέντε χρόνια, ταξίδεψε σε δεκάδες μέρη και μίλησε με εκατοντάδες επιστήμονες. Την προέβλεψε με ανατριχιαστική ακρίβεις, αλλά κανείς δεν τον άκουσε. Διαβάστε εδώ τη συνέντευξη που πήρα απ’ τον συγγραφέα. 

Στην εκπνοή του χρόνου διάβασα τρία ακόμα γοητευτικότατα βιβλία: το Γεμάτη ζωή του Τζον Φάντε, μτφρ. Θάνος Σαμαρτζής, το Πίστη, πόνος και ελπίδα των Nick Cave & Sean O’Hagan, μτφρ. Βάσια Τζανακάρη, εκδ. Κλειδάριθμος και τοΈρωτας και εξορία, αυτοβιογραφική τριλογία του Ισαάκ Μπασέβιτσ Σίνγερ, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Δώμα. 

Το 2022 δημοσιεύθηκαν στην Καθημερινή αρκετές συνεντεύξεις που πήρα από συγγραφείς. Οι πιο σημαντικές: ο Ντέηβιντ Τσάλμερς, μιλά για το βιβλίο του Reality+, Virtual worlds and the problems of philosophy, η Λένε Άντερσεν μιλά για το βιβλίο της The Nordic Secret, και ο καθηγητής Καρλ Μπένεντικτ Φρέυ για το βιβλίο του The Technology Trap. Έκανα κάποια ταξίδια, κι έγραψα τουλάχιστον ένα ρεπορτάζ για το οποία νιώθω πάρα μα πάρα πολύ καλά. Μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.

Την άνοιξη του 2022 κυκλοφόρησε το νέα βιβλίο μου Τεχνητή νοημοσύνη για όλους, απ’ τις εκδ. Ψυχογιός. Απ’ τον ίδιο εκδοτικό, κυκλοφόρησε και η μετάφραση που έκανα για το βιβλίο Χωρίς φίλτρο, της Σάρα Φρίερ.

Εύχομαι το 2023 να είναι μια εξίσου καλή αναγνωστική χρονιά για όλους!