Το 2023 ήταν μια ακόμα πλούσια αναγνωστική χρονιά. Το ενδιαφέρον μου για την τεχνητή νοημοσύνη παραμένει αμείωτο, και χαίρομαι που εμφανίζονται συνεχώς καινούργια βιβλία τα οποία διαπραγματεύονται διάφορες όψεις της. Φέτος διάλεξα να ξεχωρίσω, χωρίς αξιολογική σειρά, κι ανάμεσα απ’ τα πολλά ενδιαφέροντα που διάβασα, κάποια βιβλία για τα οποία έγραψα στην Καθημερινή και στο περιοδικό Κ, ή πήρα συνέντευξη απ’ το δημιουργό τους. Χαλάω λοιπόν την παράδοση, παρουσιάζοντας εννέα μη μυθοπλαστικά βιβλία, κι ένα μόνο λογοτεχνικό.

Maniac, Μπενχαμίν Λαμπατούτ (εκδ. Δώμα, μτφρ. Αγγελική Βασιλάκου).

Το Maniac είναι το πιο ενδιαφέρον μυθιστόρημα που διάβασα μέσα στο 2023. «Οπως και στα δύο προηγούμενα βιβλία του», έγραψα στην Καθημερινή, «το σπουδαίο «Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο» και «Ο λίθος της τρέλας» (αμφότερα απ’ τις εκδ. Δώμα, σε μετάφραση Αγγελικής Βασιλάκου), το «Maniac» σε κεραυνοβολεί κιόλας απ’ τις πρώτες αράδες. Ο Χιλιανός συγγραφέας διαβάζει τις βιογραφίες των επιστημόνων μ’ έναν δικό του μοναδικό τρόπο και τις μεταβολίζει, δίνοντας στον αναγνώστη ένα πολύτιμο δώρο. Στο σύμπαν του Λαμπατούτ, η επιστήμη εκτροχιάζει τη ροή των πραγμάτων, δημιουργώντας μια ασταθή συνθήκη. Το υψηλό μετατρέπεται σε ποταπό, το ελπιδοφόρο γίνεται ερεβώδες. Η πρώτη ύλη της αφήγησής του, οι επιστημονικές ιδέες και η ίδια η επιστημονική μέθοδος, αναπαρίσταται ως μια τραγική αναμέτρηση με τη φύση, με τον ανορθολογισμό, με την αβεβαιότητα, με το μηδέν. Ο Λαμπατούτ αντιμετωπίζει την επιστήμη σαν μια τρομερή, χαοτική, δύναμη που μας βυθίζει ολοένα και περισσότερο στο σκοτάδι – ακόμη κι ακουσίως. Μια ισχύς που μας φέρνει αντιμέτωπους με τους ίδιους τους εαυτούς μας, μια ισχύς που διακινδυνεύει τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξής μας».

Ίλον Μασκ, Γουόλτερ Άιζακσον (εκδ. Κλειδάριθμος, μτφρ. Γιώργος Μαραγκός)

«Μπορείς να ξεχωρίσεις τον δημιουργό από το έργο του;», έγραψα στην Καθημερινή, «αυτό το κλασικό ερώτημα επανέρχεται σαν λάιτ μοτίβ στο μυαλό μου φυλλομετρώντας την ογκώδη βιογραφία του Ίλον Μασκ από τον διάσημο βιογράφο Γουόλτερ Αϊζακσον. Η απάντηση που δίνω είναι ότι το έργο και ο δημιουργός πρέπει να είναι δύο διακριτά στοιχεία. Μπορείς να είσαι σπουδαίος μηχανικός, με τρομερά καινοτόμο έργο, και την ίδια στιγμή να είσαι κάθαρμα. Μπορείς να είσαι μεγάλος επαναστάτης ή σπουδαίος επιστήμονας, και την ίδια στιγμή να είσαι εξαιρετικά τοξικός για το περιβάλλον σου. Μπορείς να είσαι ο πιο επιτυχημένος όλων, και την ίδια στιγμή να είσαι ο πιο δυστυχισμένος όλων. Το έργο έχει πατρότητα, αλλά και αυτονομία, δική του ζωή. Ο δημιουργός συνεχίζει να εξελίσσεται μετά την παραγωγή του κάθε έργου, δεν είναι στατικός. Στο επόμενο έργο του δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος. Η επιλογή να διαβάσει κάποιος τη βιογραφία του Μασκ υπό το πρίσμα της διακριτότητας έργου-δημιουργού θα αποδειχτεί σωτήρια, αν και δεν θα τον απαλλάξει από τη μελαγχολία και το αδιέξοδο που διαπερνά υπογείως όλο το βιβλίο. Απ’ τη μια πλευρά, έχουμε να κάνουμε μ’ έναν ιδιοφυή και πολύ ικανό άνθρωπο, τα επιτεύγματα του οποίου ξεπερνούν κατά πολύ τα παραδεκτά όρια, και απ’ την άλλη έναν πολύ κακοποιητικό τύπο. Συνηθίζουμε να θαυμάζουμε μεγαλοφυείς και καινοτόμους επιχειρηματίες οι οποίοι αλλάζουν βιομηχανίες ολόκληρες, ή επινοούν δικά τους υπερεπιτυχημένα προϊόντα, στην περίπτωση ωστόσο του Μασκ είμαστε αναγκασμένοι να διευρύνουμε το οπτικό μας πεδίο σ’ ένα φάσμα δραστηριοτήτων που δεν έχει κανένα προηγούμενο».

Τζον Νόιμαν, ο άνθρωπος από το μέλλον, Ανάνιο Μπατατσάρια (εκδ. Τραυλός, μτφρ. Σταύρος Πανέλης)

«Πώς περιγράφεις έναν άνθρωπο που θεμελίωσε την κβαντική μηχανική, εφηύρε μεγάλο μέρος της ατομικής βόμβας, έφτιαξε έναν απ’ τους πρώτους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, επινόησε τη θεωρία των παιγνίων, αλλά και των «ζωντανών» μηχανών, χωρίς να πέσεις στην παγίδα της εξιδανίκευσης της ευφυΐας;», έγραψα στην Καθημερινή, «απ’ τις πρώτες κιόλας σελίδες της βιογραφίας του Τζον φον Νόιμαν, ο συγγραφέας Ανάνιο Μπατατσάρια σπεύδει να χαρακτηρίσει τον μεγάλο μαθηματικό «άνθρωπο ασύλληπτης διάνοιας». Στο πολύ αναλυτικό και συναρπαστικό βιβλίο του τεκμηριώνει μέσω πρωτογενούς έρευνας –και λεπτομερώς– τον ισχυρισμό αυτό, ακολουθώντας την πορεία της επιστημονικής δραστηριότητας ενός ανθρώπου ασυνήθιστων διανοητικών ικανοτήτων, ο οποίος πράγματι έμοιαζε να έρχεται «από το μέλλον», όπως σημειώνεται και στον υπότιτλο της βιογραφίας του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά. Στην πορεία, δεν χάνει την ευκαιρία να αναδείξει και την περίπλοκη προσωπικότητα του βιογραφουμένου, μακριά όμως από ηθικολογίες».

Chris Miller, Chip War: The Fight for the World’s most Critical Technology (εκδ. Scribner)

«Πολλοί στο παρελθόν έχουν αποφανθεί ότι το «νέο πετρέλαιο» είναι τα δεδομένα, όμως οι μικροεπεξεργαστές είναι πιο κοντά σε αυτή τη μεταφορά. «Κατά βάση, τα δεδομένα είναι μονάδες και μηδενικά τα οποία αποθηκεύονται σε τσιπάκια. Σήμερα έχουμε περισσότερα δεδομένα μόνο και μόνο γιατί έχουμε τσιπ που είναι ικανά να τα θυμούνται και να τα επεξεργάζονται», μου είπε στη συνέντευξή μας για την Καθημερινή ο Κρις Μίλερ, αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ταφτς και συγγραφέας του βιβλίου Chip War: The Fight for the World’s most Critical Technology, στο οποίο αναλύεται ο παγκόσμιος διαγκωνισμός κρατών και εταιρειών, προκειμένου να επικρατήσουν στην παραγωγή και στη διακίνηση του πόρου που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε με τον γενικό όρο «τσιπάκια». Ο Μίλερ είναι ο πιο κατάλληλος άνθρωπος για να μας δώσει να καταλάβουμε τι συμβαίνει σήμερα με τα μικροτσίπ και γιατί μια ενδεχόμενη αναστάτωση στην τροφοδοσία τους θα συνιστούσε έναν μεγάλο κίνδυνο για τις κοινωνίες μας. Η τελευταία φορά που ασχοληθήκαμε μαζί τους ήταν όταν, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, καταγράφηκαν μεγάλες διακοπές στην εφοδιαστική αλυσίδα. Τότε αντιληφθήκαμε, πολλοί ίσως για πρώτη φορά, τη σπουδαιότητά τους. «Έγραψα αυτό το βιβλίο όταν άρχισα να συνειδητοποιώ πόσο κεντρικός είναι ο ρόλος τους στη σύγχρονη ζωή», μου λέει. «Γνώριζα τι είναι οι ημιαγωγοί, είχα δει φωτογραφίες τους, αλλά δεν μπορούσα να συνειδητοποιήσω πόσο σημαντικοί είναι στην οικονομία, στην πολιτική, στη στρατιωτική ισχύ. Κατάλαβα λοιπόν ότι, ενώ αυτή η γνώση είναι πραγματικά βαθιά, εμείς τη στερούμαστε».

Corruptible, Who gets power and how it changes us, Brian Klaas (Simon & Schuster)

«Όταν μιλάμε για τη διαφθορά, τείνουμε να εστιάζουμε υπερβολικά στα πρόσωπα, υποστηρίζει ο καθηγητής Διεθνών Πολιτικών Επιστημών στο University College London, Μπράιαν Κλάας, και να υποτιμούμε τον ρόλο που παίζουν τα συστήματα στα οποία ανθεί, ή δεν ανθεί, η διαφθορά. Αν θέλουμε πραγματικά να την καταπολεμήσουμε δεν θα πρέπει να περιμένουμε έναν Μεσσία, ούτε την εύνοια της τύχης. Πρέπει να το απαιτήσουν πρωτίστως οι πολίτες, λέει ο 37χρονος πολιτικός επιστήμονας στη συνέντευξη που μου παραχώρησε για την Καθημερινή, και προτείνει μερικές πολύ συγκεκριμένες λύσεις.

Ο έκτος αφανισμός, μια αφύσικη ιστορία, Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ (εκδ. Μεταίχμιο, Γιώργος Μαραγκός)

«Μπορεί η πρώτη επιστημονική ιδέα που μαθαίνουν σήμερα τα παιδιά μας να είναι ο αφανισμός –ποιο παιδί δεν ξέρει τους δεινόσαυρους;– αλλά ελάχιστοι συνειδητοποιούμε το πραγματικό της νόημα, ότι κάποια στιγμή δηλαδή πιθανότατα θα γίνει και το είδος μας θύμα αυτής της πραγματικότητας» έγραψα στην Καθημερινή στο άρθρο με τον τίτλο «Πριονίζουμε το κλασί πάνω στο οποίο καθόμαστε». Διαβάζοντας τον «Εκτο αφανισμό: Μια αφύσικη ιστορία» της δημοσιογράφου και συγγραφέα Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ γίνεσαι κοινωνός μιας μοναδικής εμπειρίας ανακάλυψης. Κατ’ αρχάς, δεν αμφισβητείς ούτε στιγμή την απόφαση των κριτών που απένειμαν στο βιβλίο αυτό ένα βραβείο Πούλιτζερ το 2015.

Stolen Focus, Why You Can’t Pay Attention, Johan Harri (εκδ. Crown)

«Στο βιβλίο αυτό», γράφω στην Καθημερινή, «ο δημοσιογράφος Γιόχαν Χάρι υποστηρίζει ότι ο κόσμος μας κινδυνεύει απ’ τον ύπουλο εχθρό της αδυναμίας συγκέντρωσης. Ταξιδεύει σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, αναζητάει ειδικούς, επικαλείται περισσότερες από 250 έρευνες και στοιχεία. Για τον ερευνητή, όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα ακραίο φαινόμενο, σε μια άνευ προηγουμένου κρίση ανθρώπινης προέλευσης. Πανίσχυρες δυνάμεις έρχονται και κλέβουν την προσοχή μας, αποδυναμώνοντάς μας. Επειδή αδυνατούμε να εστιάσουμε για αρκετή ώρα κάπου, θυσιάζουμε την εμβάθυνση, γινόμαστε πιο επιφανειακοί στοχαστές, κι έτσι υπονομεύουμε την ικανότητά μας να λύνουμε τα όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα που εμφανίζονται στον δρόμο μας».

Τέσσερις χιλιάδες εβδομάδες. Διαχείριση χρόνου για θνητούς, Όλιβερ Μπούρκεμαν (εκδ. Κλειδάριθμος, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου)

«Είναι αρκετά πιθανό να έχετε σκεφτεί κι εσείς κάποια στιγμή ότι θα αρκούσε η μέρα σας να είχε περισσότερες ώρες και τότε θα προλαβαίνατε να κάνετε όλα αυτά που αναγκάζεστε είτε να συμπιέζετε μέσα στο φορτωμένο σας πρόγραμμα είτε απλώς να αναβάλετε, περιμένοντας μια πιο «κατάλληλη» στιγμή, ώστε κανένας να μη μένει δυσαρεστημένος. Αυτό που ίσως αγνοείτε είναι ότι το πεπερασμένο του χρόνου μας είναι το κλειδί για την καλύτερη διαχείρισή του. Ακούγεται ελαφρώς παράδοξο, αλλά αυτό υποστηρίζει πειστικά ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Όλιβερ Μπούρκεμαν. Διάβασα το βιβλίο του δύο φορές, μία στα αγγλικά, στις καλοκαιρινές διακοπές μου, και μία πιο πρόσφατα, στα ελληνικά, ενώ δούλευα εντατικά, κι είχα την ευκαιρία να κανονίσω ένα διαδικτυακό ραντεβού μαζί του την πιο ακατάλληλη στιγμή, σε μια εβδομάδα ανάπαυλας, ενώ θα έπρεπε να απέχω από κάθε επαγγελματική δραστηριότητα. Η συνομιλία μας ωστόσο ήταν τόσο χαλαρή, που κατά τη διάρκειά της δεν ένιωσα ούτε στιγμή ότι δουλεύω. Του εκμυστηρεύτηκα γρήγορα ότι είμαι κι εγώ κάπως εμμονικός με τη διαχείριση του χρόνου και την αποδοτικότητα, και ξεκινήσαμε να μιλάμε σαν παλιοί φίλοι. Εδώ είναι η συνέντευξη που μου παραχώρησε για το περιοδικό Κ της Καθημερινής.

Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέρουιν (εκδ. Τραυλός, μτφρ. Μαριλένα Κορωναίου)

Διαβάζοντας τη χειμαρρώδη βιογραφία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ και βλέποντας έπειτα την ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν, μένει κανείς με την εντύπωση ότι η ιδιοφυΐα είναι περισσότερο κατάρα παρά ευλογία, κάτι που σε ένα βαθμό ίσως και να ισχύει. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι διατηρείται ζωντανός έως σήμερα ο μύθος που συνδέει τη διάνοια με την τρέλα και την καταστροφή. Μερικά σχόλια για το σπουδαίο αυτό βιβλίο έγραψα στην Καθημερινή.

Η γενιά της ντοπαμίνης, Άννα Λέμπκε (εκδ. Πατάκης, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου)

«Αν ανήκετε κι εσείς σε αυτούς που τσεκάρουν ψυχαναγκαστικά τα μέιλ τους ή αν παρατηρείτε στον εαυτό σας ή στους γύρω σας συμπεριφορές που παραπέμπουν ευθέως σε κάποιου είδους εθισμό, ας γνωρίζετε ότι δεν σας συμβαίνει κάτι ασυνήθιστο. Αντιθέτως, ο εθισμός είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου πολιτισμού μας. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει η Άννα Λέμπκε, καθηγήτρια ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ και επικεφαλής της Κλινικής για τη Θεραπεία των Εθισμών του ίδιου πανεπιστημίου. Η ειδίκευση της Λέμπκε στους εθισμούς αναγνωρίζεται από πλήθος οργανισμών, που την τιμούν με θέσεις στα διοικητικά τους συμβούλια, αλλά και από τα παγκόσμια μέσα ενημέρωσης, που της δίνουν τακτικά βήμα. Είναι πιθανό να την έχετε δει να μιλάει σε κάποιο από τα πολύ ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ του Netflix, το The social dilemma ή το Take your pills: Xanax. Η διαδικτυακή μας συνομιλία έγινε με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της Η γενιά της ντοπαμίνης, στο οποίο περιγράφει τη θεμελιώδη ανισορροπία που επιφέρει η υπερπροσφορά ντοπαμίνης στους εγκεφάλους μας. Η Λέμπκε εστιάζεται ιδιαίτερα στα ψηφιακά ναρκωτικά και στην προστασία των πιο νέων συμπολιτών μας. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε τη συνέντευξη που μου παραχώρησε για λογαριασμό του περιοδικού Κ της Καθημερινής.