Δύο συγγραφείς υποστηρίζουν ότι ο πολιτισμός μας βρίσκεται στα όριά του εξαιτίας της ανάπτυξης. Ο γάλλος υποστηρίζει ότι πρέπει να προωθήσουμε συλλογικές και δημοκρατικές διαδικασίες, ενώ ο άγγλος ότι πρέπει πριν απ’ όλα και επειγόντως να αλλάξουμε λάιφσταιλ. Σήμερα, αν αναζητήσει κάποιος εναλλακτικά μοντέλα οργάνωσης της οικονομίας, της κοινωνίας, της ζωής, δύσκολα θα εκπλαγεί απ’ τις προσφερόμενες λύσεις, αφού καθετί μοιάζει τακτοποιημένο και πλήρως διατυπωμένο. Ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός, ή ακόμα και ο αναρχισμός, με τα διάφορα παρακλάδια τους, εξακολουθούν να εμπνέουν θεωρητικούς και στοχαστές ανά τον κόσμο, που ανανεώνουν κατά το δυνατό τις γνωστές θεωρίες εκσυγχρονίζοντάς τις και μπολιάζοντάς τις με νέες ιδέες.

Τα τελευταία χρόνια ωστόσο αναπτύσσεται, στη Γαλλία κυρίως, ένα εναλλακτικό κίνημα, καθαρά αντικαπιταλιστικό, που κινείται πέρα απ’ τις περιχαρακώσεις των παραδεκτών δογμάτων. Είναι οι οπαδοί της επονομαζόμενης «απανάπτυξης», οι οποίοι εξελίσσουν διαρκώς το ιδεολογικό τους στίγμα, συζητώντας ανοιχτά κάθε όψη της ουτοπίας που σχεδιάζουν. Στη Γαλλία έγιναν ευρύτερα γνωστοί όταν κάποιοι απ’ αυτούς έδρασαν ενάντια στις διαφημίσεις του Μετρό, προκαλώντας μεγάλο σκάνδαλο. Παρότι δεν έχουν καταγεγραμμένο ένα συμπαγές πρόγραμμα, το βιβλίο «Le pari de la decroissance», του Σερζ Λατούς, συνοψίζει με εμφατικό τρόπο τη θεωρία τους.

Δανειζόμενος θεωρητικά εργαλεία του στοχαστή Κορνήλιου Καστοριάδη, ο καθηγητή επιστημολογίας των κοινωνικών επιστημών στο Paris-Sud (Orsay), δηλώνει πως ο πλανήτης έχει φτάσει στα όριά του εξαιτίας της οργιαστικής ανθρώπινης δραστηριότητας. Η κλιματική αλλαγή και μόνον θα έπρεπε να αρκεί ώστε ο δυτικός κόσμος να επαναξιολογήσει τη σχέση προόδου και ανάπτυξης. Η μεταβιομηχανική κοινωνία όμως συνεχίζει να αναπτύσσεται σε όλα τα επίπεδα, κάτι που αντιβαίνει τους φυσικούς νόμους του πλανήτη. Σ’ έναν κόσμο που έχει όρια, δε μπορεί να υπάρχει μια ανάπτυξη χωρίς όρια, σημειώνει ο Λατούς. Για να ανακοπεί αυτή η καταστροφική πορεία, πρέπει να οργανωθεί ένα σύστημα διαφορετικής λογικής, με αλλαγές σε επίπεδο αξιών, δομών, κατανάλωσης. Ένα οικονομικό σύστημα που θα επαναδιαπραγματευτεί τη σχέση του βορρά με τον φτωχό νότο, που θα αποϊεροποιήσει την ανάπτυξη και θα εγκαταστήσει μια πιο άμεση, μια πιο τοπική δημοκρατία στη διακυβέρνηση των χωρών. Η ουτοπική διάσταση της «απανάπτυξης» είναι γνωστή στον Λατούς, αλλά κατορθώνει και την ξεπερνά με στέρεα επιχειρήματα.

Κατ’ αυτόν, τα υλικά και οι ιδέες υπεραρκούν: αναδιανομή του πλούτου, αναδιάταξη των δυνάμεων υπέρ τοπικών λύσεων, ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση προϊόντων, μείωση της κατανάλωσης και της παραγωγής. Το φρένο στην ανάπτυξη πρέπει να συνοδευτεί από πολιτικές ενίσχυσης της συμμετοχής των πολιτών στις αποφάσεις, από μείωση της εργασίας, από μια νέα «οικειότητα» με τον Άλλο, ώστε επιτέλους, να γευτεί η ανθρωπότητα τους καρπούς της διαβόητης προόδου της. Ο Λατούς πιστεύει ότι βρισκόμαστε στα όρια της ασφυξίας, κι ότι δεν πρέπει απλά να επινοήσουμε μια άλλη ανάπτυξη. Πρέπει να σταματήσουμε αυτή την τρελή πορεία γιατί η οικολογική καταστροφή δεν είναι καθόλου μακριά.

Αν όμως ο Λατούς διακατέχεται απ’ την αγωνία μιας πιο συλλογικής επιβράδυνσης της ανάπτυξης, ο Τζον Νέις αρκείται στην αλλαγή του ατομικού τρόπου ζωής. Απ’ τη στιγμή που πολιτικά είναι απίθανο να δούμε σύντομα κάποια ριζική αλλαγή, ας αλλάξουμε εμείς οι πολίτες την «προσωπική μας οικολογία».

Ο βρετανός δημοσιογράφος γράφει στους The Times για θέματα υγείας και στο βιβλίο του «Enough. Breaking free from the world of more» καταθέτει το απόσταγμα της εμπειρίας του ως ασκητή μιας νέας καταναλωτικής κουλτούρας που αρκείται στα απαραίτητα. Το αποτέλεσμα θα μπορούσε να μοιάζει με έναν ακόμα οδηγό αυτοβοήθειας, αλλά ο Νέις, είναι πολύ αυστηρός με το new age κίνημα των γκουρού που πουλάνε «αυτοεκτίμηση». «Οι οδηγοί αυτοβοήθειας δε βοηθούν ουσιαστικά κανέναν. Τα αποτελέσματά τους είναι πρόσκαιρα διότι έτσι είναι η ανθρώπινη φύση. Καθετί καινούργιο μάς ανανεώνει, αλλά οι ουσιαστικές αλλαγές συμβαίνουν όταν δεσμευόμαστε στενά με κάτι».

Ο Νέις μάς προτρέπει να πούμε «αρκετά». Έχουμε πάρει «υπερβολική δόση» από πληροφορίες, επιλογές, δουλειές, κ.λπ. Σ’ αυτό τον φρενήρη ρυθμό, σ’ αυτό το φρενήρη κόσμο, πρέπει να προτάξουμε την εγκράτειά μας στις σειρήνες της κατανάλωσης. Ακούγεται θρησκευτικό, και είναι. Ο Νέις υποστηρίζει την αποχή απ’ τον κόσμο του «περισσότερου» και φιλοδοξεί να ιδρύσει έναν κόσμο του «αρκετού», αφού η κοινωνία της κατανάλωσης επιχειρεί διαρκώς να μας αποσπάσει απ’ τον εαυτό μας, υποχρεώνοντάς μας να αγοράζουμε πρϊόντα που δεν χρειαζόμαστε.

Υποβαλλόμαστε καθημερινά στην τρομοκρατική υποχρέωση του ψωνίζειν, διότι έτσι ρίχνουμε λάδι στη μηχανή του συστήματος. Αν πούμε «αρκετά», θα συνειδητοποιήσουμε ότι μέχρι χθες χάναμε τις ζωές μας στο κυνήγι ενός μάταιου υλισμού. Πρέπει να διαλέξουμε πόσα πράγματα χρειαζόμαστε πραγματικά, πόση εργασία απαιτείται για την υλοποίησή τους, κι έπειτα να ζήσουμε απλά, χωρίς το άλγος του «περισσότερου». Η ανάλυση του Νέις μοιάζει παρωχημένη και κοινότοπη, αλλά είναι πειστική, γιατί στην ουσία διδάσκει μια επάρκεια του καθενός να απελευθερωθεί απ’ τους εμπορευματικούς του καταναγκασμούς. Ο ίδιος λέει πως ζει υπέροχα χωρίς κινητό τηλέφωνο και χωρίς τηλεόραση.

Ωστόσο, ο βρετανός δημοσιογράφος δεν απαντά στο θεμελιώδες ερώτημα «εάν οι πάντες ακολουθούσαν το δρόμου του αρκετού, τί θα γινόταν» αφού γνωρίζει ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε οικονομική κατάρρευση. Ο Νέις θέλει να πιστεύει πώς η ημέρα που θα επικρατήσει το «αρκετό» θα μάς βρει όλους πιο σοφούς. Αλλά σταματά εκεί. Αν οι πολίτες δεν λάβουν υπόψη τους τη συλλογική διάσταση που θέτει ο Λατούς με την «απανάπτυξη», τίποτα δε θα μπορεί να μας κάνει πιο αισιόδοξους. Αν και η απαισιοδοξία, σύμφωνα με τον Νέις, είναι απαραίτητη ώστε να αλλάξουμε επιτέλους τρόπο ζωής και σκέψης, τόσο συλλογικά όσο και ατομικά, πριν να είναι πολύ αργά.

* Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύθηκε στον Ελεύθερο Τύπο της Κυριακής, στις 13 Ιουλίου 2008.

Serge Latouche
Le pari de la decroissance
σελ. 302
Fayard

Enough – Breaking free from the world of more
John Naish
σελ. 289
Hodder & Stoughton