Το εγχείρημα ποτέ δεν ήταν απλό: η σκιαγράφηση και η ανάλυση ενός αχαρτογράφητου κι ανερμάτιστου κόσμου ενέχει κινδύνους και παγίδες, που μπορούν να αποπροσανατολίσουν εντελώς τον εκάστοτε επίδοξο σκαπανέα. Στο βιβλίο του Homo Americanus ο δημοσιογράφος Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου δείχνει να έχει γνώση των εμποδίων που προβάλλει η μελέτη ενός ευρύτατου πεδίου ανάλυσης, το οποίο τοποθετείται στο απόλυτο παρόν και κατορθώνει να γράψει ένα στοχαστικό δοκίμιο πάνω στις προβληματικές και τα διακυβεύματα της «αμερικανικής ιδιαιτερότητας».

Η Αμερική έχει καταστεί εδώ και καιρό μια μεγάλη γενίκευση. Είναι «η υπερδύναμη», «η χώρα του αμερικανικού ονείρου», «το πιο ελεύθερο μέρος στον πλανήτη», αλλά ταυτόχρονα και «η αυτοκρατορία», ο «παγκόσμιος χωροφύλακας», «η χώρα του νεοσυντηρητισμού και του νεοφιλελευθερισμού». Αυτά τα στερεότυπα που εν πολλοίς διαχέονται μέσω του δημοσιογραφικού και πολιτικού λόγου διαστρεβλώνουν την πραγματική εικόνα και υπονομεύουν τον πλέον σημαντικό διάλογο που αφορά στις παγκόσμιες εξελίξεις και στο μέλλον του πλανήτη. Η πρόσληψη της Αμερικής ως παγκόσμιας δύναμης, στην Ελλάδα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από ιδεολογήματα και συνθήματα που διακονούνται ευκαιριακά από κόμματα και Μέσα, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα η σχετική ελληνική βιβλιογραφία να είναι πενιχρή.

Το σοβαρό αυτό κενό έρχεται να καλύψει, εγκαινιάζοντας ενδεχομένως μια πιο στέρεη και ακηδεμόνευτη βάση συζήτησης, ο Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου με το Homo Americanus. Ως επαρκής γνώστης των καταγωγικών ιδεών που συνέστησαν την Αμερική, αλλά κι ως ευφάνταστος αναγνώστης της επικαιρότητας, ο έλληνας δημοσιογράφος επιχειρεί να παρουσιάσει κριτικά τα μείζονα διακυβεύματα που θέτει η παρουσία του «αμερικανού ανθρώπου» στον πλανήτη. Όμως εδώ δεν συναντάμε το απλό ψυχογράφημα ενός νέου ανθρωπολογικού τύπου. Ο συγγραφέας πηγαίνει πολύ πιο μακριά: έχοντας εντοπίσει τις ρίζες, ακολουθεί το νήμα που οδηγεί στο παρόν διαμέσου κείμενων και συγγραφέων, για να καταλήξει στην αναγκαιότητα ίδρυσης ενός «παγκόσμιου κινήματος της διευρυμένης πολιτικής και κοινωνικής «οικολογίας».

Ο ρόλος της θρησκείας, του «Αμερικανού Θεού», του Προτεσταντισμού, του Πουριτανισμού, του Πραγματισμού, της Αριστεράς, των μεταναστών, της Μαφίας, της Ευρώπης, των κινημάτων αμφισβήτησης, της τεχνολογίας, και πλήθος άλλων παραμέτρων αναλύονται διεξοδικά μέσα απ’ το πρίσμα της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της λογοτεχνίας, της ψυχολογίας, της πολιτικής οικονομίας. Στο δοκίμιό του ο Παπασωτηρίου συνομιλεί άνετα με τον Χέγκελ, τον Μποντριγιάρ, και τον Ζίζεκ, αλλά διακατέχεται εμφανώς απ’ το άγχος του αναγνωστικού βάθους φιλοσοφικών κειμένων, γεγονός που συχνά καθιστά το κείμενό του στεγνό απ’ το πάθος της βιωματικής σχέσης με το αντικείμενο που έχει φερ’ ειπείν ο Ζίζεκ. Σε πολλές περιπτώσεις η Αμερική του Παπασωτηρίου μοιάζει με διακείμενο κι όχι με «ζωντανό» τόπο. Μολονότι η προσέγγισή του είναι ξεκάθαρα διεπιστημονική, τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια του βιβλίου του είναι τα πιο αφηγηματικά και «παθιασμένα» καθώς κι εκείνα που παρουσιάζουν πολύ ενδιαφέρουσες υποκειμενικές και «αντιεπιστημονικές παρεκτροπές».

Ωστόσο, το Homo Americanus παραμένει ένα σημαντικό βήμα κατανόησης των Αμερικανικών θεμάτων. Ο αναγνώστης του βιβλίου εξοικειώνεται με τις αιτίες που βρίσκονται πίσω απ’ τα γεγονότα της τρέχουσας πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας, παραλαμβάνοντας ένα κράμμα σκέψεων που ανατέμνει και αποδομεί τις στερεοτυπικές απεικονήσεις των Μέσων. Η Αμερική ως πολιτικοοικονομικό και πολτισμικό μόρφωμα είναι το αποτέλεσμα ιστορικών διεργασιών και συγκρούσεων. Τα σημερινά της χαρακτηριστικά, ο φονταμεναλισμός, ο πραγματισμός, η κυριαρχία του Εγώ πάνω στο Εμείς, «η εγγενής ασυνειδησία του Αμερικανού», η θεοποίηση του χρήματος και της κατανάλωσης, καθώς και η ηγεμονική διάθεση των ΗΠΑ συνιστούν πεδία που, κατά τον Παπασωτηρίου, είναι πάντα ανοιχτά στο δημόσιο διάλογο και τη διεκδίκηση, αφού διανύουμε μια εποχή ματαβάσεων, όπου «το καινούργιο δεν έχει ακόμα εμφανιστεί…». Μετά το Homo Americanus, η Αμερική είναι, σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο, λιγότερο απρόσιτη και κυρίως, λίγο πιο πραγματική.

Homo Americanus
Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου
Τα χαρακτηριστικά της αμερικανικής ιδιαιτερότητας
Καστανιώτης
σελ. 445

*Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύθηκε στον Ελεύθερο Τύπο της Κυριακής (24 Αυγούστου 2008).