Η φετινή χρονιά ήταν πολύ σημαντική για ‘μένα. Κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά μου «Το δεξί χέρι» (Εκδόσεις Μεταίχμιο), και δημοσιεύθηκαν μερικά σημαντικά άρθρα μου στην Καθημερινή. Παρέδωσα σεμινάρια, έκανα διαλέξεις, κι ολοκλήρωσα μια μετάφραση ενός βιβλίου για την τεχνολογία που θα κυκλοφορήσει εντός του 2020. 

Αναγνωστικά, η χρονιά ήταν αφιερωμένη κυρίως σε βιβλία που σχετίζονταν με την ερευνητική και τη δημοσιογραφική μου εργασία. Φυσικά, έκανα κι επιλογές που δε συνδέονταν άμεσα με τα ενδιαφέροντά μου, κι επιβραβεύθηκα με την οικεία απόλαυση που προσφέρουν τα ωραία κείμενα. Σημειώνω ότι η σειρά παρουσίασής τους δεν είναι αξιολογική. 

1. Η θεραπεία των αναμνήσεων, Χρήστος Αστερίου, Πόλις

«Δεν είναι τρομερό; Πασχίζουμε να μπούμε στη ζωή, να μάθουμε πώς γινόμαστε άνθρωποι, ύστερα μεσολαβεί ένα φωτεινό μεσοδιάστημα με καλές και κακές στιγμές, μετά πασχίζουμε ξανά πριν από την έξοδο. Μια ατέλειωτη, συνεχής προσπάθεια». Ένα ακόμα πανέμορφο βιβλίο του Αστερίου και αξίζει να διαβάσει κάθε (πιστός κι όχι τόσο πιστός) αγαπητικός της λογοτεχνίας. Το απόλαυσα, με συγκίνησε, με ταξίδεψε, και με εντυπωσίασε με τη γλώσσα, το ύφος, τη δομή, τους χαρακτήρες, τα θέματά του. Ο Αστερίου είναι ένας απ’ τους πολύ πολύ αγαπημένους μου σύγχρονους έλληνες συγγραφείς. Για όποιον ενδιαφέρεται, το προηγούμενο βιβλίο του «Ίσλα Μπόα» (Εκδόσεις Πόλις) είναι εξίσου ενδιαφέρον. 

2. Είμαι όσα έχω ξεχάσει, Ηλίας Μαγκλίνης, Μεταίχμιο

Όταν διαβάζω τα λόγια ενός γιου που ‘χει χάσει τον πατέρα του, έχω πάντα τις κεραίες μου τεντωμένες. Ίσως ψάχνω να βρω απαντήσεις για τη δική μου απώλεια. Η αλήθεια είναι ότι η αφήγηση του Μαγκλίνη με συγκίνησε και με συνεπήρε γιατί είναι γενναία, γιατί μιλά με ειλικρίνεια κι ισορροπεί ωραία ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό, ανάμεσα στο συναισθηματικό και το εγκεφαλικό. Το βιβλίο του είναι ένα πολύ δυνατό και δημιουργικό αυτοβιογραφικό ντοκιμαντέρ που μιλά για τον πατέρα, για την Ιστορία, την Ελλάδα, την ενηλικίωση, τη μνήμη, τα μόνιμα ανεπούλωτα τραύματα. Θα το χαρακτήριζα ένα ώριμο βιβλίο, ή καλύτερα, μια ανεπίδοτη επιστολή αγάπης ενός γιου προς τον νεκρό πατέρα του. Για όποιον ενδιαφέρεται το βιβλίο του «Η ανάκριση» (θα επανακυκλοφορήσει το 2020 απ’ το Μεταίχμιο) είναι εξίσου ενδιαφέρον.

3. Μέση Αγγλία, Τζόναθαν Κόου, μτφρ. Άλκηστις Τριμπέρη, Πόλις

Η «Μέση Αγγλία» του Τζόναθαν Κόου είναι ένα μυθιστόρημα που αποτυπώνει ευκρινώς και με χιούμορ το χάος της Αγγλικής κοινωνίας. Περιγράφει μια χώρα που έχει χάσει τα αβγά και τα πασχάλια, που φέρει τη βαριά κληρονομιά της αυτοκρατορίας σ’ έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς και κλονίζεται από απανωτά σοκ. Το μεταναστευτικό, η κλιματική αλλαγή, οι γραφειοκρατίες, η τεχνολογία, ο λαϊκισμός, πιέζουν διαρκώς τα όρια της ανοχής και της αντοχής της κοινωνίας, μιας πάλαι ποτέ κραταιάς δύναμης, κι οδηγούν σ’ ένα δημοψήφισμα το οποίο παίρνει τη μορφή μιας κοινωνικοπολιτικής χιονοστιβάδας που στο πέρασμά της διχάζει και παρασύρει τους πάντες. Το μυθιστόρημα περιέχει απολαυστικές σκηνές με κορυφαία εκείνη της παράλληλης παρακολούθησης της τελετής έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου, το 2012, χαρακτήρες που παραπαίουν ανάμεσα στην κωμωδία και την τραγωδία, και διαλόγους του τύπου «ποιος γελάει μαζί μας;», «και βέβαια γελάει. Μας θεωρούν γελοίους. Μας θεωρούν βλάκες». Αν θέλει κάποιος να καταλάβει κάπως καλύτερα τί συμβαίνει πιθανώς στην ψυχή των Άγγλων, θα πρέπει εκτός των δεδομένων, και των ορθολογικών αναλύσεων, να διαβάσει κι αυτό το πολυπρόσωπο και πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, όπου το Brexit παρουσιάζεται μεταφορικά ως το αβέβαιο δημιούργημα ενός επισφαλούς γάμου, μιας νεαρής διανοούμενης μ’ έναν εκπαιδευτή ασφαλούς οδήγησης του οποίου η γηραιά μητέρα εξεγείρεται σταθερά ενάντια στην πολιτική ορθότητα.

4. Εκεί που τραγουδάνε οι καραβίδες, Ντέλια Όουενς, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Εκδόσεις Δώμα

Το «Εκεί που τραγουδάνε οι καραβίδες» είναι ένα πολύ συγκινητικό, έξυπνο κι όμορφο μυθιστόρημα που υμνεί την ανθρώπινη προσπάθεια. Δεν έχει υφολογικούς ή άλλους πειραματισμούς, δε βάζει τον αναγνώστη σε λαβυρίνθους, δεν κάνει επίδειξη γνώσεων ή στυλ. Είναι μια κανονική ιστορία με αρχή, μέση, τέλος, με δυνατούς χαρακτήρες, πειστική ατμόσφαιρα, ρέουσα αφήγηση, κι ένα σπουδαίο, βαθύ και πανάρχαιο θέμα. Η πρωταγωνίστρια, μια επίμονη ανήλικη αγωνίστρια, μάχεται να επιβιώσει ενάντια στην απάνθρωπη συνθήκη που της επιφύλαξε η ζωή. Θέλει να γνωρίσει και να σχετιστεί με τον κόσμο, αλλά ο κόσμος δεν είναι καθόλου φιλικός μαζί της. Αυτό το αθώο κορίτσι, η Κάια, γνωρίζει από πολύ νωρίς την εγκατάλειψη και τη βία, και μένει στα πολύ άγουρα χρόνια της ολομόναχη σ’ ένα καλύβι, στο βάλτο. Στην πορεία θα συναντήσει κρίσιμους συμμάχους που θα της σταθούν, θα κάνει σχέσεις που θα την απογοητεύσουν οικτρά, αλλά τελικά θα σταθεί στα πόδια της με τη δύναμη της θέλησής της, με την υπομονή, την επιμονή, την τύχη και την αγάπη που θα της δείξουν λίγοι και καλοί. Στο τέλος, είναι βέβαιο ότι θα χρειαστείτε χαρτομάντηλα για το κλάμα, οπότε φροντίστε να έχετε μερικά στο πλάι.

5. Ο γαλατάς, Άννα Μπερνς, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Εκδόσεις Gutenberg

«Τις μέρες εκείνες, λοιπόν, ήταν αδύνατον να μην είσαι περιχαρακωμένος, περικυκλωμένος, κλεισμένος από παντού· διότι όλα σε περιχαράκωναν, σε περικύκλωναν, σ’ έκλειναν: η κοινότητά μας και η κοινότητά τους, το κράτος εδώ, η κυβέρνηση «εκεί», οι εφημερίδες και το ράδιο και η τηλεόραση, τα πάντα – αφού ό,τι κι αν έλεγαν, ό,τι κι αν έγραφαν, κάποια τουλάχιστον πλευρά θα το θεωρούσε διαστρέβλωση της αλήθειας. Κι όταν τα πράγματα έφταναν στα άκρα, όσο κι αν ο κόσμος επέμενε να μιλάει για κανονικές, συνηθισμένες καταστάσεις, μόνο κανονικές και συνηθισμένες δεν ήταν, μιάς και η μετριοπάθεια η ίδια ήταν πια εκτός ελέγχου». Ένα σπουδαίο και στιβαρό μυθιστόρημα, με αυθεντική φωνή και θάρρος.

6. Μηχανές σαν κι εμένα, Ίαν ΜακΓιούαν, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Εκδόσεις Πατάκη

Είμαστε στη Μεγάλη Βρετανία, εν έτει 1982. Η Μάργκαρετ Θάτσερ έχει μόλις χάσει τον πόλεμο στα νησιά Φόκλαντς, ο πολιτικός της αντίπαλος μιλά για την έξοδο της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ενωση και ο σπουδαίος επιστήμονας Αλαν Τούρινγκ μεσουρανεί, έχοντας επιβιώσει από την τιμωρία που του επιφύλαξε το κράτος για την παράνομη ομοφυλοφιλία του, πληρώνοντας το τίμημα της φυλάκισης αντί της εναλλακτικής ποινής, ευνουχισμού με χημικά. Σε αυτήν ακριβώς τη χρονική στιγμή κυκλοφορεί στην αγορά το πρώτο εξελιγμένο ανθρωποειδές ρομπότ, ο Αδάμ και το αντίστοιχο θηλυκό του μοντέλο, η Εύα. Ο Τσάρλι κληρονομεί ένα σημαντικό ποσό και χωρίς πολλή σκέψη το επενδύει αμέσως σε έναν Αδάμ. Κι έτσι ξεκινά η κωμικοτραγική περιπέτειά του. Αυτή είναι η συνθήκη πάνω στην οποία χτίζει τον μύθο του ο Βρετανός Ιαν Μακ Γιούαν στο τελευταίο του απολαυστικό μυθιστόρημα, «Μηχανές σαν κι εμένα, και άνθρωποι σαν κι εσένα». Στη συνάντησή μας μου δηλώνει ότι η αφορμή για το γράψιμο του βιβλίου ήταν ο Τιούρινγκ. «Ηθελα να του προσφέρω τη ζωή που ποτέ δεν είχε. Το 1982 θα γινόταν 70 χρόνων», λέει. Κοιτάζοντας υπό νέο πρίσμα το παρελθόν, ο συγγραφέας βλέπει πολύ ενδιαφέροντα πράγματα. Περισσότερα για το πάρα πολύ ωραίο αυτό βιβλίο, στο άρθρο μου με τη συνέντευξη του συγγραφέα στην Καθημερινή.

7. Η ΕΡΤ εν τάφω, Σπύρος Κρίμπαλης, Το Βήμα

Το βιβλίο αυτό αξίζει να διαβαστεί από κάθε άνθρωπο που αγαπάει τούτο τον ταλαιπωρημένο τόπο. Αναδεικνύει το δομικό πρόβλημα της εξάρτησης ενός προνομιακού δημόσιου οργανισμού απ’ την πολιτική εξουσία, και τους τρόπους με τους οποίους αυτή η στρέβλωση οδηγεί στην τρέλα. Η αφήγηση παρουσιάζει την παράνοια της ΕΡΤ σε όλο της το μεγαλείο. Παρουσιάζει την ανικανότητα, τη μοχθηρία, τη σαπίλα των ανθρώπων που κυκλοφορούν στους διαδρόμους της και κοιτούν με όποιο τρόπο να πετύχουν ένα πράγμα: να πετύχουν το καλύτερο αποτέλεσμα για τον εαυτό και το μαγαζάκι τους. Κυκλοφόρησε μέσα σε εφημερίδα, αλλά τώρα μπορείτε να το βρείτε και στα βιβλιοπωλεία. Είναι πραγματικά απολαυστικό. Αν θέλετε να διαβάσετε ένα χρονικό για τα χρόνια του ΣΥΡΙΖΑ πάρτε το. Οι άνθρωποι που ευαγγελίζονται το ηθικό, το διαφορετικό, το αριστερό, δεν έχουν καμία διάθεση να προωθήσουν την αξιοκρατία, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη. Δεν τους ενδιαφέρουν οι πολλοί όπως διατυμπανίζουν. Ενδιαφέρονται μόνο να κάνουν δουλίτσες. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στον Σπύρο Κρίμπαλη για την παρρησία του. Είναι ένας γενναίος άνθρωπος, ένας πολίτης που αξίζει όλοι να τον ακούσουμε προσεκτικά.

8. Φυτώρια ευφυίας, Λούσι Γκρέχαν, μτφρ. Μαρία Παπαηλιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

«Η εκπαίδευση», γράφει στο τέλος του βιβλίου της η Λούσι Κρέχαν, «έχει την ικανότητα να καλλιεργεί ταλέντα, να εμπνέει ενθουσιασμό, να αυξάνει την κοινωνική κινητικότητα και να προσφέρει το όχημα που θα κάνει τους αυριανούς ενήλικες να εξελιχθούν σε μορφωμένους, δημιουργικούς, ενεργούς και ευσυνείδητους πολίτες. Όμως τα εκπαιδευτικά συστήματα είναι εξίσου ικανά να καταστρέφουν τα κίνητρα μαθητών και εκπαιδευτικών, να στερούν ευκαιρίες και να διευρύνουν προϋπάρχουσες ανισότητες». Η εργασία της θα πρέπει να διαβαστεί απ’ όλες κι όλους όσοι ασχολούνται με την εκπαίδευση, ή απλά ενδιαφέρονται για το μέλλον της χώρας και των παιδιών μας. Η Κρέχαν ταξίδεψε σε πέντε χώρες των οποίων τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν να επιδείξουν αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Φυσικά, δεν ανακάλυψε κάποια εκπαιδευτική ουτοπία, ούτε έγραψε έναν τυφλοσούρτη επιτυχίας που μπορεί να εφαρμοστεί παντού. Όλα τα συστήματα έχουν τα λάθη και τα προβλήματά τους και κάθε χώρα έχει τις ιδιαιτερότητές της. Όμως εδώ, ο αναγνώστης έχει τη σπάνια ευκαιρία να μάθει τι κάνουν οι άλλοι, πόσα είναι τα περιθώρια βελτίωσης της οπτικής και της πρακτικής μας, και να πιέσει προς μια καλύτερη κατεύθυνση, ώστε όπως γράφει η Κρέχαν να έρθουμε πιο κοντά στον πλέον κρίσιμο στόχο της κοινωνίας μας, «που δεν είναι άλλος από το να έχει κάθε παιδί και κάθε νέος άνθρωπος την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση». Από εκεί θα έπρεπε να ξεκινούν όλα. Ένα σημαντικό βιβλίο για όσους ενδιαφέρονται για το μέλλον των παιδιών μας.

9. Μορφωμένη, Τάρα Γουεστόβερ, μτφρ. Μαρία Φακίνου, Ίκαρος

Αν θέλετε να δείτε τι κάνει η δύναμη της μόρφωσης και της εκπαίδευσης, αν θέλετε να εμπνευστείτε απ’ τη δύναμη και το θάρρος του ανθρώπου που τα καταφέρνει against all odds, ανατρέξτε σ’ αυτό το βιβλίο. Ένα κορίτσι που γεννήθηκε σε μια οικογένεια σκληροπυρηνικών Μορμόνων, αποφασίζει να σπάσει την παράδοση και να πάει σχολείο. Ο πατέρας της πάσχει ξεκάθαρα από διπολική διαταραχή, η μητέρα της είναι εντελώς υποταγμένη σ’ αυτόν, ένας εκ των αδελφών της είναι βίαιος ψυχοπαθής. Πώς καταφέρνει ένας άνθρωπος, ειδικά μια γυναίκα, να αποδράσει από ένα τέτοιο περιβάλλον; Η μαρτυρία της Westover είναι συγκλονιστική. Αφηγείται πως, βήμα βήμα, ξέφυγε απ’ την παράνοια του πατέρα της, πως αυτονομήθηκε και προχώρησε στη ζωή της, πώς κατόρθωσε να ανοίξει τα μάτια της και να βγει απ’ το λαβύρινθο που της είχε πλέξει η οικογένειά της. Στην πορεία της συνάντησε ανθρώπους που τη βοήθησαν, αλλά και δομημένα περιβάλλοντα με υποστηρικτικούς μηχανισμούς που νοιάστηκαν για εκείνη προσωπικά. Νομίζω ότι μαζί με το «Τραγούδι του Χιλμπίλη, αναμνήσεις μιας οικογένειας και μιας κοινωνίας σε κρίση» του Τζέιμς Ντέιβιντ Βανς (εκδ. Δώμα, Μτφρ. Αριστείδης Μαλλιαρός) συνιστούν ένα σπουδαίο αναγνωστικό ταξίδι στην αμερικανική επαρχία, σε οικογενειακές και κοινωνικές παθογένειες που δεν είναι αποκλειστικά και μόνο «προνόμιο» των ΗΠΑ.

10.  Αόρατες γυναίκες, Κάρολαιν Κριάντο Περέζ, μτφρ. Κατερίνα Γουυλέτη, Βασιλική Μήσιου, Μεταίχμιο

Στο «δεξί χέρι» θέλησα να δω τι θα γινόταν αν οι ελληνίδες κι οι έλληνες ψήφιζαν μια γυναίκα για πρωθυπουργό τους. Φυσικά, σε μια χώρα τόσο καθυστερημένη στην ισότητα των φύλων, η προοπτική δεν θα μπορούσε να είναι ομαλή ή ανέφελη. Αυτό που θέλω να πω στο μυθιστόρημα είναι ότι προκειμένου να επέλθει κάποια σοβαρή αλλαγή χρειάζεται μια πιο συντονισμένη προσπάθεια, κι ότι δεν αρκεί να έρθει στην εξουσία ένα γυναικείο πρότυπο (κάτι που θα είναι σπουδαίο και πολύ πολύ θεμιτό βέβαια). Η αλλαγή παραδείγματος πρέπει να συνοδευτεί από ευρύτερες αλλαγές νοοτροπίας κι από αλλαγές στο σχεδιασμό θεσμών, υπηρεσιών, ακόμα και προϊόντων. Μια τέτοια προσπάθεια όμως προϋποθέτει την ύπαρξη πολύ συγκεκριμένων στοιχείων. To 2019 κυκλοφόρησε στα ελληνικά ένα σούπερ τεκμηριωμένο βιβλίο που κάνει ακριβώς αυτό: μιλά για την απουσία δεδομένων που αφορούν στις γυναίκες κι εξηγεί με ακρίβεια πώς δημιουργούνται οι συνθήκες της ανισότητας. Οι «Αόρατες γυναίκες | Προκαταλήψεις και διακρίσεις σε έναν κόσμο για άντρες» υπογραμμίζουν εντονότατα το γεγονός ότι το πέρασμα όλων μας απ’ αυτό τον κόσμο, οργανώνεται και σχεδιάζεται κατά κύριο λόγο με βάση το ανδρικό πρότυπο. Με υπερπληθώρα στοιχείων, δηλαδή με επίκληση στη λογική μας, η βρετανίδα συγγραφέας και δημοσιογράφος Caroline Criado Perez, μας λέει ότι είναι καιρός για αλλαγές. Στην εποχή των μεγάλων δεδομένων, των αλγορίθμων της τεχνητής νοημοσύνης, της ασύλληπτης επεξεργαστικής ισχύος των υπολογιστών, δεν υπάρχει καμμία δικαιολογία, παρά μόνο η σκανδαλώδης διατήρηση ενός αυθαίρετου προνομίου ανδρικής ανωτερότητας.

+1 Το μεγάλο φακέλωμα, Έντουαρντ Σνόουντεν, μτφρ. Χρήστος Καψάλης, Ψυχογιός

«Είχα όσα είχα θελήσει στη ζωή μου –αγάπη, οικογένεια κι επιτυχία απείρως μεγαλύτερη απ’ ό,τι μου άξιζε– και ζούσα σε έναν παράδεισο, ανάμεσα σε δένδρα κατάφορτα με καρπούς, κι από αυτούς μονάχα ένας μου ήταν απαγορευμένος. Το ευκολότερο πράγμα, κανονικά, θα ήταν να ακολουθήσω τους κανόνες». Με αυτό τον αφοπλιστικό τρόπο περιγράφει ο Eντουαρντ Σνόουντεν το ηθικό δίλημμα που αντιμετώπισε, όταν συνειδητοποίησε ότι ο δρόμος του πληροφοριοδότη δημόσιου συμφέροντος (whistleblower) θα ισοδυναμούσε με μια κατ’ ουσίαν κατεστραμμένη ζωή. Στην αυτοβιογραφία του, που μόλις κυκλοφόρησε στη χώρα μας υπό τον τίτλο «Το μεγάλο φακέλωμα», ο Σνόουντεν περιγράφει γλαφυρά τη ζοφερή περιπέτειά του στον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών, και μαζί εξηγεί την ουσία της υπόθεσής του, μιλώντας αναλυτικά για τα σπουδαία ευρήματα που έφερε στο φως η υποκλοπή διαβαθμισμένων πληροφοριών από μέρους του. Για περισσότερα, διαβάστε το άρθρο μου στην Καθημερινή.

Εύχομαι σε όλους καλές γιορτές, καλές αναγνώσεις και με το καλό να υποδεχτούμε όλοι το νέο έτος!