Follow @andriotakis

Όταν ξεκίνησα να κάνω συνεντεύξεις για το βιβλίο, με τους ανθρώπους απ’ τις 7 διαφορετικές χώρες που επισκέφθηκα, πίστευα ότι ο κόσμος μεταμορφωνόταν σ’ ένα τεράστιο εμπορικό κέντρο αμερικανικής κουλτούρας, αλλά δόξα τω Θεό, δεν ήταν έτσι. Στην Κίνα, τη Ρωσία και τη Δανία τα πράγματα είναι ακόμα πολύ πιο διαφορετικά. Oliver James.

Ο Oliver James δεν είναι ένας συνηθισμένος ψυχολόγος. Εδώ και χρόνια προσπαθεί να κοινωνήσει τις ιδέες και τις έρευνές του με πλείστους τρόπους. Έχει αρθρογραφήσει σε δεκάδες περιοδικά και εφημερίδες, έχει γράψει έξι βιβλία, έχει διατελέσει ραδιοφωνικός και τηλεοπτικός παραγωγός, έχει κάνει δικά του ντοκιμαντέρ. Ο James γεννήθηκε το 1953, σπούδασε κοινωνική ανθρωπολογία και κλινική ψυχολογία, κι απ’ το 1988 ξεκίνησε να εργάζεται πάνω σε διάφορα τηλεοπτικά σχέδια. Έκτοτε, χρησιμοποιεί τα Μέσα προκειμένου να καταστήσει σαφές ότι «τα πλούτη δεν φέρνουν την ευτυχία», κι ότι η φιλελευθεροποίηση των αγορών έχει επιφέρει καταστροφικές συνέπειες στον ψυχισμό των ατόμων και των κοινοτήτων.

 Η δουλειά του James στα ΜΜΕ υποστηρίχθηκε απ’ τους μεγάλους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς της Μεγάλης Βρετανίας, οι οποίοι είδαν απ’ τα μέσα της δεκαετίας του ’80 κιόλας, ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον των πολιτών για την ψυχολογία, το οποίο βέβαια παράχθηκε από μια ραγδαία επιδείνωση της ψυχικής υγείας του πληθυσμού. Την ίδια ώρα που οι Άγγλοι γίνονταν πιο πλούσιοι, και το ΑΕΠ τους συνέχιζε την σταθερή ανοδική του πορεία, οι διαγνωσμένες ψυχικές ασθένειες πληθύνονταν αναλογικά. Στο παρθενικό του βιβλίο «Η Βρετανία στο ντιβάνι» ο James μίλησε για πρώτη φορά περί «εγωϊστικού καπιταλισμού». Μπορεί η δεκαετία του ’90 να ήταν πραγματικά μια εποχή ευμάρειας, αλλά σε συναισθηματικό επίπεδο ήταν καταστροφική, έγραφε τότε ο συγγραφέας, προτείνοντας μερικούς τρόπους θεραπείας –που περιελάμβαναν βέβαια και ψυχανάλυση ή ψυχοθεραπεία- ώστε να βγει η κοινωνία απ’ το συλλογικό συναισθηματικό αδιέξοδο και την ψυχική αρρώστεια.

 Δέκα χρόνια μετά, ο James γράφει ένα ακόμα πιο σαφές κι εμπεριστατωμένο βιβλίο με τον παράξενο τίτλο Affluenza (Αφθονίτιδα), στο οποίο μιλά για τον Ιό της αφθονίας που έχει προσβάλει το δυτικό κόσμο και τον έχει βυθίσει σε συναισθηματικό εκπεσμό. Έχει μεσολαβήσει το ευπώλητο «Σε γ***ύν – Πώς να επιβιώσεις απ’ την οικογενειακή ζωή» (They F*** You Up: How to Survive Family Life), ένα βιβλίο ενδεικτικό της ζοφερής κατάστασης στα αγγλικά σπίτια, καθώς και μερικά πολύ ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ και σειρές για τη βρετανική τηλεόραση, δουλειές που καθιερώνουν τον James ως ειδικό σε θέματα ψυχικής υγείας. Το Νοέμβριο του 2008 ξεκίνησε μια εβδομαδιαία στήλη στην εφημερίδα Guardian, ενώ το τελευταίο βιβλίο του «Πλήρης άνοια: 24ωρη ολοκληρωμένη φροντίδα για ευημερία μιας ζωής» (Contented Dementia: 24 hour Wraparound Care for Lifetime Wellbeing) κυκλοφόρησε την ίδια περίπου εποχή.

 Αφθονίτιδα

 Ποιός όμως είναι αυτός ο περίφημος Ιός της Αφθονίτιδας; Κατ’ αρχήν, πρόκειται για την ιεράρχιση των αξιών. Όταν θεωρεί κάποιος πολύ σημαντικά τα χρήματα, τα αγαθά και την εμφάνιση βάζει σοβαρή υποψηφιότητα για την προσβολή απ’ τον Ιό της Affluenza. Και πράγματι, οι άνθρωποι που αξιολογούν ως πολύ σημαντικά αυτά τα πράγματα έχουν πολύ μεγάλες πιθανότητες να αρρωστήσουν από κάποια ψυχική ασθένεια όπως η κατάθλιψη. Στον αγγλόφωνο κόσμο ο Ιός κάνει θραύση, διότι το χρήμα, τα προϊόντα και η φήμη, συνιστούν τις ύψιστες αξίες. Αυτό συμβαίνει διότι οι χώρες αυτές διοικούνται από κυβερνήσεις που έχουν ιδιωτικοποίησει τα δημόσια αγαθά, έχουν εξασθενήσει το συνδικαλισμό, έχουν δημιουργήσει την εργασιακή ανασφάλεια κι έχουν αυξήσει το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών.

 Ο James έκανε εκτενή έρευνα και πολλά ταξίδια προκειμένου να δει αν όντως αυτό το -κυρίως αμερικανικό- σύστημα αξιών συνδέεται με τα υψηλά ποσοστά ψυχικών ασθενειών στον αγγλόφωνο κόσμο. Και όντως το κατάφερε. Λίγο καιρό αφότου κυκλοφόρησε το Affluenza, ο συγγραφέας έδωσε στη δημοσιότητα ένα ακόμα βιβλίο, που λειτουργούσε συμπληρωματικά με το πρώτο, αλλά σε αυτό περιλαμβάνονταν όλες οι έρευνες και τα επιστημονικά δεδομένα που στήριζαν τους ισχυρισμούς του. Στο βιβλίο «Ο εγωϊστής καπιταλιστής» (The selfish capitalist), ο James είναι απλώς πιο σαφής: κι ενώ στο Affluenza δίνει το λόγο σε καθημερινούς ανθρώπους, στον «εγωϊστή καπιταλιστή» δίνει το λόγο σε επιστήμονες.

 «Ο μέσος Αμερικανός βλέπει 50% περισσότερο τηλεόραση απ’ τους Δανούς, και δυόμιση φορές περισσότερο ταινίες. Δεν προκαλεί καμία έκπληξη το γεγονός ότι οι Δανοί είναι λιγότερο εκταθειμένοι στον Ιό. Οι ευάλωτοι στον Ιό βλέπουν περισσότερο τηλεόραση, και όσοι βλέπουν πολύ τηλεόραση είναι πιο πιθανό να δυσαρεστούνται απ’ τη ζωή τους απ’ ότι εκείνοι που βλέπουν λιγότερο…. (…) οι διαφημιστές παραδέχονται ανοιχτά ότι ένας απ’ τους βασικούς τους στόχους είναι να δημιουργούν μια αίσθηση δυσαρέσκειας με τα υπάρχοντα αγαθά, ώστε οι καταναλωτές να θέλουν να αγοράσουν καινούργια, «καλύτερα»»…

 «Πριν το 1995 στα νησιά Φϊτζι, δεν υπήρχε τηλεόραση, και το προτιμόμενο πολιτισμικό πρότυπο θυληκού ήταν μια γεμάτη γυναίκα. Μέχρι εκείνη τη χρονιά δεν είχαν καταγραφεί καθόλου περιστατικά βουλιμίας, αλλά μέσα σε τρία χρόνια, αφού εμφανίστηκε η τηλεόραση, το 11% των γυναικών έγινε βουλιμικό. Η βουλιμία έγινε τρεις φορές πιο κοινή σε κορίτσια που ζούσαν σε σπίτια με τηλεόραση, απ’ ότι σ’ εκείνα που ζούσαν χωρίς τηλεόραση. Στο γενικό πληθυσμό, η δίαιτα αυξήθηκε ραγδαία».

 «Μια έρευνα 10.000 κινέζων έδειξε ότι όσο περισσότερο έβλεπαν τηλεόραση, τόσο πιο πιθανό ήταν να γίνουν παχύσαρκοι – κάθε πρόσθετη ώρα τηλεθέασης αύξανε τις πιθανότητες να γίνει κάποιος χοντρός».

 Ο χαρακτήρας του Μάρκεντινγκ

 Ο συγγραφέας αναλύει τον χαρακτήρα του μάρκετινγκ, τον ανθρωπολογικό τύπο που βλέπει τον εαυτό του και τους άλλους, ως προϊόντα. Ο χαρακτήρας αυτός είναι το κατεξοχήν θύμα του Ιού. «Έρευνες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι με αυτό τον χαρακτήρα είναι συνήθως υλιστές, αυταρχικοί, κομφορμιστές, αδιάφοροι για την οικολογία, οξύθυμοι, ανήσυχοι και καταθλιπτικοί. Συνήθως κάπως έτσι είναι οι φοιτητές επιχειρηματικών σπουδών παρά οι φοιτητές καλλιτεχνικών σχολών. Μια άλλη έρευνα έδιξε ότι οι χαρακτήρες του Μάρκετινγκ αξιολογούν χαμηλά την ομορφιά, την ελευθερία και την εσωτερική αρμονία. Οι βασικοί τους στόχοι είναι η κοινωνική αναγνώριση, οι ανέσεις, και το να έχουν μια συναρπαστική ζωή. Είναι ακραία ατομιστές και δεν αναγνωρίζουν την κοινωνική ισότητα ως κάτι επιθυμητό. Συγκρίνουν τον εαυτό τους με τους άλλους μανιωδώς και με φθόνο, ελπίζοντας διαρκώς να έχουν περισσότερα και καλύτερα πράγματα απ’ τους άλλους, και πιστεύοντας ότι η ανισότητα είναι μια φυσική ανθρώπινη κατάσταση. Για αυτούς τα αντικείμενα, οι εμπειρίες, ο χρόνος και η ζωή η ίδια είναι αντιληπτά ως αγαθά που πρέπει να αποκτηθούν και να συντηρηθούν».

 Το σκανδιναβικό μοντέλο

 Ήδη απ’ το πρώτο βιβλίο του ο James υποδείκνυε το σκανδιναβικό μοντέλο ως ενδεικτικό του ότι τα πράγματα μπορούν να γίνουν διαφορετικά, πιο υγιή και πιο ανθρώπινα. Οι Δανοί, έχοντας εστιάσει περισσότερο στις σχέσεις και στη συνεργασία μεταξύ τους, έχουν αποκυρήξει κατά κάποιο τρόπο τον καταστροφικό ανταγωνισμό, κι όλα δείχνουν ότι έτσι ζουν καλύτερα. Πώς το έχουν καταφέρει; Με πολιτικές αποφάσεις, και τομές στο αξιακό τους σύστημα. Οι Δανοί δεν ιεραρχούν ως σημαντικότερη αξία τα αγαθά. Επιπλέον, έχουν κατορθώσει, μέσω ενός πραγματικά ισοπεδωτικού φορολογικού συστήματος να εξομοιώσουν κατά το δυνατό τα εισοδήματα. Βεβαίως στη χώρα εξακολουθούν να υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, αλλά η ψαλίδα δεν έχει τόσο μεγάλο άνοιγμα όσο στις ΗΠΑ ή στη Μεγάλη Βρετανία. Επίσης στη Δανία έχει επιτευχθεί σε συντριπτικό ποσοστό η ισότητα μεταξύ των δύο φύλων. Γενικά, στη χώρα έχει εγκαταλειφθεί το ιεραρχικό μοντέλο δόμησης των θεσμών. Στις οικογένειες, στα σχολεία, στους διάφορους οργανισμούς, η ιεραρχία και ο αυταρχισμός που αυτή συνεπάγεται, είναι κάτι που αποφεύγεται συστηματικά.

 Λύσεις

 Μότο από ένα «κλαμπ χαράς»:

«Εάν θες να γίνεις χαρούμενος για μερικές ώρες μέθυσε, εάν θες να γίνεις χαρούμενος για μεριικά χρόνια πατρέψου, αν θες να γίνεις χαρούμενος για μια ζωή ανέλαβε έναν κήπο, γιατί πράγματι, υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι κηπουροί είναι πιο χαρούμενοι!»

 O James προτείνει τρόπους άμυνας απέναντι στον Ιό. Προτρέπει για παράδειγμα τις γυναίκες να σταματήσουν να διαβάζουν γυναικεία περιοδικά, καθώς οι διαφημίσεις και τα άρθρα που φιλοξενουνται στις σελίδες τους κάνουν όλο και πιο δύσκολο σε αυτές την κατανόηση του τί σημαίνει για τις ίδιες να είναι κάποιος όμορφος. Επιπλέον, προτείνει στους πάντες, άντρες και γυναίκες να καταναλώνουν ό,τι πραγματικά χρειάζονται κι όχι ό,τι θέλουν οι διαφημιστές.

 Ο άκρατος καταναλωτισμός είναι ένα σύμπτωμα της ιεράρχισης που έχει κάνει ο τρόπος παραγωγής, του αξιακού δηλαδή συστήματος του καπιταλισμού. Ο βρετανός ψυχολόγος δηλώνει ρητά ότι δεν είναι ενάντια στον καπιταλισμό. Πιστεύει ότι μπορεί να υπάρξει ένα σύστημα που να αποδέχεται τις αρχές του (το εμπορικό κέρδος, την ατομική ιδιοκτησία, τις ανταλλακτικές αξίες των προϊόντων) χωρίς να προκαλεί τον Ιό. Μερικές μορφές του Σοσιαλισμού επίσης αποδέχονται αυτές τις αρχές. Για αυτόν το σλόγκαν του Μη-Εγωϊστικού Καπιταλισμού πρέπει να είναι: «Συναντήστε τις ανάγκες, κι όχι τα θέλω σας. Να κοιτάτε ποιοί είστε, κι όχι τί έχετε. Μην ανταγωνίζεστε μόνο, συνεργαστείτε κιόλας»…

Είπε:

«Όλα ξεκίνησαν με τη Μάργκαρετ Θάτσερ. Εκείνη ήταν η καταστροφή για τις αξίες της χώρας. Ήταν εκείνη που ασπάστηκε τη φιλοσοφία της ταινίας Wall Street που έλεγε ότι «η απληστία είναι καλή». Το ίδιο έκανε κι ο Μπλερ, κάτι που είναι πολύ δυσάρεστο για όλους μας. Η Αφθονίτιδα σε αρρωσταίνει διότι σε εμποδίζει να συναντήσεις τις θεμελιώδεις ψυχολογικές και συναισθηματικές σου ανάγκες. Αντίθετα, κατακλύζεσαι από «επιθυμίες» που σερβίρονται απ’ τους διαφημιστές για να ενθαρρύνουν την κατανάλωση. Σε κάνουν να πιστεύεις ότι «έχεις ανάγκη» μόνο τα πράγματα που «επιθυμείς». Ο κόσμος λέει: «Έχουμε ανάγκη μια καινούργια κουζίνα» ή «Χρειαζόμαστε μια επέκταση» – ενώ στην πραγματικότητα δεν χρειάζονται τίποτα απ’ αυτά. Όσο πιο ψηλή είναι η υποθήκη κάποιου, τόσο πιο καταδικασμένος είναι στο να γίνει εργασιομανής (workaholic). Αυτός είναι και ο λόγος που εργαζόμαστε τις περισσότερες ώρες απ’ όλους τους λαούς της δυτικής Ευρώπης – ενώ στη Δανία εργάζονται μόνο 35 ώρες την εβδομάδα».

Βιβλία

Contented Dementia: 24 hour Wraparound Care for Lifetime Wellbeing, Vermilion, 2008.

The Selfish Capitalist, Vermilion, 2008.

Affluenza, Vermilion, 2007.

They F*** You Up: How to Survive Family Life, 2002. Bloomsbury.

Britain on the Couch – Why We’re Unhappier Compared with 1950 Despite Being Richer. Arrow Books, 1998.

Juvenile Violence in a Winner-Loser Culture. Free Association Books. 1995

*Το κείμενο δημοσιεύθηκε ως πρόλογος στην (πρώτη σε Ελληνικό Μέσο) συνέντευξη του συγγραφέα απ’ τη Γεωργία Οικονομοπούλου, η οποία δημοσιεύθηκε στο 3ο και τελευταίο τεύχος του περιοδικού POST-Media.